Η λογοκρισία στην αρχαιότητα αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και πολυσύνθετα φαινόμενα των πρώτων ανθρώπινων πολιτισμών, καθώς συνδέεται με την ανάγκη των κοινωνιών να ελέγχουν τη γνώμη, τη γνώση και την έκφραση. Από τη Μεσοποταμία και την Αίγυπτο έως την Ελλάδα, τη Ρώμη και την Κίνα, η λογοκρισία στην αρχαιότητα εκδηλώθηκε ως μέσο διατήρησης της πολιτικής και ηθικής τάξης, μέσω θεσμικών ή άρρητων κανόνων που καθόριζαν τι επιτρεπόταν να ειπωθεί και τι έπρεπε να αποσιωπηθεί. Η λογοκρισία, ως κοινωνικοπολιτισμικό φαινόμενο, λειτουργούσε όχι μόνο ως μηχανισμός ελέγχου της έκφρασης, αλλά και ως εργαλείο διαμόρφωσης της σκέψης, επηρεάζοντας τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονταν τον εαυτό τους και τον κόσμο. Έτσι, η λογοκρισία στην αρχαιότητα δεν υπήρξε απλώς περιορισμός του λόγου, αλλά βαθύτερη έκφραση της σχέσης ανάμεσα στην εξουσία, τη γνώση και την ανθρώπινη ελευθερία.
Η θεωρητική διάσταση της λογοκρισίας
Η λογοκρισία στην αρχαιότητα, αλλά και σε κάθε εποχή, δεν περιορίζεται σε μια εξωτερική απαγόρευση ή καταστολή του λόγου. Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Πιερ Μπουρντιέ, η λογοκρισία αποτελεί ένα εγγενές χαρακτηριστικό κάθε μορφής έκφρασης και επικοινωνίας. Ο λόγος δεν είναι ποτέ απολύτως ελεύθερος, αλλά εξαρτάται από τις κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες μέσα στις οποίες παράγεται. Το τι λέγεται, πώς λέγεται και από ποιον λέγεται καθορίζεται από τη δομή του «πεδίου» — δηλαδή από την κατανομή της εξουσίας, του κύρους και του πολιτισμικού ή θεσμικού κεφαλαίου (Bourdieu, 1990). Έτσι, ακόμη και η λογοκρισία στην αρχαιότητα μπορεί να γίνει αντιληπτή όχι μόνο ως πράξη απαγόρευσης, αλλά και ως κοινωνικός μηχανισμός που ρυθμίζει ποιος έχει το δικαίωμα να εκφέρει λόγο, ποια φωνή θεωρείται έγκυρη και ποια πρέπει να παραμείνει σιωπηλή.
Γκιλγαμές, Σιντουρί και η Πρώτη Λογοκρισία στην Ιστορία
Στην Αρχαία Μεσοποταμία, πιστεύεται ότι επιβλήθηκε η πρώτη μορφή λογοκρισίας στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού, με το Έπος του Γκιλγαμές να αποτελεί το πρώτο γνωστό έργο που υπέστη τέτοιου είδους περιορισμούς. Το εν λόγω έπος αποτελεί ένα αρχαίο μεσοποταμιακό έργο, γραμμένο στην ακκαδική γλώσσα σε σφηνοειδείς πινακίδες, του οποίου η συγγραφή δεν αποδίδεται σε συγκεκριμένο δημιουργό. Θεωρείται αποτέλεσμα συλλογικής παράδοσης πολλών αιώνων, με μεταγενέστερες συνθέσεις και τροποποιήσεις από ανώνυμους ποιητές και γραφείς, κυρίως στη Σουμερία και τη Βαβυλωνία.
Συγκεκριμένα, οι λογοκριτές της εποχής επιχείρησαν να αφαιρέσουν από το έπος ένα τμήμα που περιέγραφε τις συμβουλές της θεότητας Σιντουρί (Siduri) προς τον Γκιλγαμές, ο οποίος αναζητούσε την αθανασία μετά τον θάνατο του φίλου του Ενκιντού (Shago,2023). Η Σιντουρί, θεότητα του οίνου και της σοφίας, συμβούλευε τον ήρωα να δίνει νόημα στην καθημερινή ζωή, να φροντίζει για την ευτυχία τη δική του και της οικογένειάς του, και να απολαμβάνει τη χαρά του χορού, της μουσικής και της καθημερινής διασκέδασης. Οι συμβουλές αυτές, ωστόσο, αντιτάσσονταν στις κυρίαρχες θρησκευτικές και κοινωνικές παραδόσεις της εποχής, και για αυτό οι επιμελητές του έπους επέλεξαν, κατά τη διάρκεια των αιώνων, να αποβάλλουν το συγκεκριμένο απόσπασμα, αποτελώντας ένα πρώιμο παράδειγμα λογοκρισίας στην αρχαιότητα (Berkowitz,2021).
Η περίπτωση του Σωκράτη: Λογοκρισία στην αρχαία Αθήνα
Μετά την αρχική και ενδεικτικότερη περίπτωση της Αρχαίας Μεσοποταμίας, η πιο μελετημένη εκδήλωση λογοκρισίας στην αρχαιότητα θεωρείται η περίπτωση του θεμελιωτή της δυτικής φιλοσοφίας, του Σωκράτη. Από τις αρχαίες πηγές, όπως η Απολογία Σωκράτους του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα, προκύπτει η εικόνα του πρώτου θύματος συστηματικής κοινωνικής και πολιτικής λογοκρισίας στην πόλη των Αθηνών.
Ο Σωκράτης, λόγω των διδαχών του και του περιβάλλοντος μαθητών που λάτρευαν να τον ακούν, αμφισβητούσε τις παραδεδομένες αλήθειες και προέτρεπε τόσο τον εαυτό του όσο και τους συνομιλητές του σε διαρκή διαδικασία στοχασμού και αμφισβήτησης. Αυτή η πρακτική, που απελευθέρωνε τη σκέψη αλλά αμφισβητούσε τις καθιερωμένες αξίες, προκάλεσε την αντίδραση του αθηναϊκού πολιτεύματος.
Η δίωξη εναντίον του ήρθε μετά από μήνυση τριών πολιτών, οι οποίοι τον κατηγόρησαν για ασέβεια προς τους θεούς της πόλης και για διαφθορά των νέων, οι οποίοι πλέον αμφισβητούσαν την πατρική αυθεντία και αναζητούσαν καθοδήγηση στον δάσκαλο (McCormick & MacInnes, 2006). Η καταδίκη του Σωκράτη σε θάνατο μέσω της κατανάλωσης κώνειου συνιστά μια χαρακτηριστική μορφή λογοκρισίας στην αρχαιότητα, με στόχο τον περιορισμό της διάδοσης ιδεών που θεωρούνταν επικίνδυνες για την κοινωνική και πολιτική τάξη (Janko, 2006).
Η θεώρηση του Πλάτωνα για την αυτό-λογοκρισία
Στην Πολιτεία, ο Πλάτωνας προτείνει την αυτο- λογοκρισία ως θεμελιώδη μηχανισμό για τη διαμόρφωση ενός ιδεώδους πολιτεύματος. Στο τρίτο βιβλίο του έργου, επιχειρηματολογεί υπέρ του περιορισμού των ποιητών και των καλλιτεχνών, ώστε οι δημιουργίες τους να μην προάγουν ανήθικες ή επικίνδυνες απεικονίσεις των θεών και των ηρώων. Ο στόχος αυτής της παρέμβασης είναι η προστασία της ηθικής τάξης και η διασφάλιση της κοινωνικής συνοχής, εμποδίζοντας τους πολίτες να εκτεθούν σε περιεχόμενο που θα μπορούσε να διαταράξει τη συλλογική τους συνείδηση (Gosztonyi,2023).
Ο Πλάτωνας θεωρεί ότι η τέχνη και η ποίηση διαθέτουν τη δύναμη να επηρεάζουν τις αξίες και τις αντιλήψεις των πολιτών. Συνεπώς, η λογοκρισία στην αρχαιότητα λειτουργεί ως μέσο ελέγχου του πολιτιστικού περιεχομένου, εξασφαλίζοντας ότι οι ιδέες και τα μηνύματα που διαδίδονται υπηρετούν το κοινό συμφέρον και συμβάλλουν στη διατήρηση της ηθικής και πολιτικής τάξης.
Η καύση βιβλίων στην Αρχαία Κίνα: Το παράδειγμα του Qin Shi Huang
Στο έργο Dangerous Ideas: A Brief History of Censorship in the West, from the Ancients to Fake News, ο Eric Berkowitz επισημαίνει ότι η πρακτική της λογοκρισίας στην αρχαιότητα δεν περιοριζόταν μόνο στον δυτικό κόσμο, αλλά εκτεινόταν και στην Ασία, ιδιαίτερα στην Κίνα. Ο πρώτος αυτοκράτορας της Κίνας, Qin Shi Huang, φέρεται να διέταξε την καταστροφή βιβλίων και την εκτέλεση διανοουμένων που εξέφραζαν διαφορετικές απόψεις, με σκοπό την εδραίωση της πολιτικής του εξουσίας και τον έλεγχο της διάδοσης ιδεών που θεωρούνταν απειλητικές για το καθεστώς.
Η ιδέα της καύσης βιβλίων στην Κίνα δεν πρωτοανήκε στον ίδιο τον Qin Shi Huang, αλλά στον ικανό του υπουργό, Λι Σι. Και οι δύο θεωρούσαν ότι οι λόγιοι της κομφουκιανής παράδοσης και τα έργα τους αποτελούσαν σημαντική απειλή για την εξουσία του αυτοκράτορα (Zhang,1990). Αυτό οφειλόταν στο γεγονός ότι οι λόγιοι προέβαλλαν την υπεροχή των διδασκαλιών τους, αμφισβητούσαν τις ισχύουσες πολιτικές και κοινωνικές δομές και αντιτίθονταν σε νέους νόμους ή εντολές. Όταν ο υπουργός Λι Σι υπέβαλε την πρότασή του για την καταστροφή αυτών των κειμένων, ο αυτοκράτορας την ενέκρινε άμεσα (Zhang,1990), εφαρμόζοντας έτσι μια από τις πρώιμες μορφές λογοκρισίας στην αρχαιότητα, με στόχο την εδραίωση της πολιτικής εξουσίας και τον έλεγχο της διάδοσης επικίνδυνων ιδεών.
Η διαχρονικότητα της λογοκρισίας
Παρά τις συνθήκες εκσυγχρονισμού και τεχνολογικής ανάπτυξης, οι σύγχρονες δυτικές κοινωνίες εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν φαινόμενα περιορισμού της ελευθερίας της έκφρασης και ελέγχου του δημόσιου λόγου. Η λογοκρισία καθίσταται ολοένα και πιο εμφανής, ακόμη και σε χώρες με μακρά παράδοση φιλελεύθερων δημοκρατικών αξιών, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Αυστραλία, όπου οι κυβερνητικές ή θεσμικές παρεμβάσεις οδηγούν στην απόσυρση ή τον αποκλεισμό βιβλίων και έργων τέχνης που θεωρούνται αμφιλεγόμενα ή «ακατάλληλα».
Το φαινόμενο αυτό αναδεικνύει την αντιφατική φύση μιας εποχής που προβάλλει την ελευθερία του λόγου, ενώ ταυτόχρονα παρατηρείται συστηματικός περιορισμός της έκφρασης. Παραδείγματα λογοκρισίας στην αρχαιότητα, από την Αρχαία Μεσοποταμία έως την Αθήνα και την Κίνα, δείχνουν ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες επιβάλλουν επανειλημμένα περιορισμούς στη σκέψη, στον δημόσιο λόγο και στη δημιουργική έκφραση, καταδεικνύοντας τη διαχρονικότητα και την σταθερότητα αυτού του φαινομένου στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Πηγές-Βιβλιογραφία
Berkowitz, E. (2021). Dangerous ideas: A brief history of censorship in the West, from the ancients to fake News. Saqi Books.
Bourdieu, P. (1990). Η λογοκρισία. The Greek Review of Social Research, σσ. 3-6.
Gosztonyi, G. (2023). Censorship from Plato to Social Media. The Complexity of Social Media’s Content Regulation and Moderation Practices. Springer Nature Switzerland AG . σσ. 130-135.
Janko, R. (2006). Socrates the freethinker. A Companion to Socrates, 6, σσ. 58-60.
McCormick, J., & MacInnes, M. (Eds.). (2006). Versions of censorship (Vol. 297). Transaction Publishers. Versions of censorship (Vol. 297). Transaction Publishers. σσ. 35-36.
Shago, U. M. (2023). Epic of Gilgamesh: The Strive and Search for Glory and Immortality. Turkish Studies-Language & Literature, 18(4). Epic of Gilgamesh: The Strive and Search for Glory and Immortality. Turkish Studies-Language & Literature, 18(4).
Zhang, W. (1990). Fire and blood: Censorship of books in China. International library review, σσ. 62-63.
