Η μεταπολεμική Ελλάδα βρέθηκε αντιμέτωπη με μια βαθιά κοινωνική κρίση που έθεσε στο επίκεντρο την ανάγκη για συστηματική προστασία της παιδικής ηλικίας και ιδιαίτερα των πιο ευάλωτων ανηλίκων. Με πρωτοβουλίες του βασιλέως Παύλου και της βασίλισσας Φρειδερίκης, η κρατική πρόνοια για τους νέους ενισχύθηκε θεαματικά, καθώς η χώρα προσπαθούσε να επουλώσει τα τραύματα που άφησαν πίσω τους ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και ο Εμφύλιος. Η δημιουργία των παιδουπόλεων βρέθηκε στο επίκεντρο της βασιλικής μέριμνας, κυρίως για να αποφευχθεί η στρατολόγηση ανηλίκων στους αντάρτες. Χιλιάδες ορφανά και ακηδημόνευτα παιδιά κατέκλυσαν τις πόλεις και μεγάλα ποσοστά ανηλίκων βρέθηκαν άστεγα, γεγονός που κατέστησε μονόδρομο τη δημιουργία μηχανισμών προστασίας όπως οι παιδουπόλεις της εμφυλιακής περιόδου. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο μπήκαν τα πρώτα θεμέλια της πρόνοιας ανηλίκων από το Βασιλικό Ίδρυμα, ένα κομβικό αλλά συχνά αμφιλεγόμενο κεφάλαιο της νεότερης ιστορίας, ενώ παράλληλα οι πρώτες Εταιρείες Προστασίας Ανηλίκων δημιούργησαν αναμορφωτικά και σωφρονιστικά κέντρα με σκοπό να διασώσουν το παραστρατημένο παιδί. Σε αυτό το περιβάλλον αναδύθηκαν τα αναμορφωτήρια της Ελλάδας τα οποία σημάδεψαν τη μεταπολεμική κοινωνική πολιτική και καθόρισαν μια ολόκληρη εποχή προσπαθειών κοινωνικής αναμόρφωσης αποτελώντας κεντρικό σημείο μελέτης, για όποιον επιθυμεί να κατανοήσει βαθύτερα τον θεσμό των αναμορφωτηρίων της Ελλάδας και τη διαχρονική του επίδραση καθώς τα αναμορφωτήρια της Ελλάδας συνεχίζουν να προκαλούν έντονο ενδιαφέρον μέχρι σήμερα.
Οι Εταιρίες Προστασίας Ανηλίκων
Στη μεταπολεμική περίοδο ένα εκτεταμένο πλέγμα κρατικών και ημι-κρατικών μηχανισμών αναπτύχθηκε με στόχο την προστασία και την ηθική διαμόρφωση των παιδιών και των νέων μέσα σε μια κοινωνία που προσπαθούσε να ανακτήσει τη συνοχή της μετά τον Εμφύλιο. Κεντρική θέση σε αυτή την προσπάθεια είχαν οι Εταιρείες Προστασίας Ανηλίκων αλλά και η Υπηρεσία Επιμελητών Ανηλίκων η οποία ιδρύθηκε το 1954 και απέκτησε σταθερή δομή, όταν οι αρχικά εθελοντές πανεπιστημιακοί απόφοιτοι εντάχθηκαν ως δημόσιοι υπάλληλοι το 1958. Οι Εταιρείες Προστασίας Ανηλίκων εδράζονταν πρωτίστως στα μεγάλα αστικά κέντρα της Αθήνας του Πειραιά και της Θεσσαλονίκης και η δράση τους ενισχυόταν από συλλόγους, σωματεία και εθελοντικές ομάδες, που συνεργάζονταν με το Υπουργείο Δικαιοσύνης. Καθοριστική υπήρξε και η συνδρομή της Εκκλησίας, η οποία λειτουργούσε ως παράγοντας ηθικής διαπαιδαγώγησης και καθοδήγησης των ανηλίκων στο νέο κοινωνικό πλαίσιο. Οι εταιρείες αυτές οργανώθηκαν σε Τοπικές Επιτροπές Γειτονιάς που συστάθηκαν προς το τέλος της δεκαετίας του 1950 και αποτέλεσαν τον κορμό της κοινωνικής πολιτικής, η οποία σταδιακά οδήγησε στη δημιουργία θεσμών όπως τα αναμορφωτήρια της Ελλάδας, που σφράγισαν την πορεία της κρατικής παιδικής πρόνοιας.
Ο ρόλος των Δικαστηρίων Ανηλίκων στη συγκρότηση των αναμορφωτηρίων της Ελλάδας
Κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς αναπτύχθηκε ένας έντονος δημόσιος λόγος γύρω από την υποτιθέμενη ηθική κρίση της νεολαίας, η οποία θεωρήθηκε ότι εκτρέπεται εξαιτίας του εκσυγχρονισμού, της υιοθέτησης νέων τρόπων ζωής, του κινηματογράφου, της μουσικής και της αυξανόμενης αμερικανικής επιρροής. Στην ελληνική περίπτωση το φαινόμενο συνδέθηκε άμεσα με τον Νόμο 4000 του 1958 για τον τεντιμποϊσμό μέσα σε ένα περιβάλλον, όπου το κράτος επιχείρησε να ασκήσει αυστηρό έλεγχο στη νεότητα προβάλλοντας την ανάγκη για ηθική πειθαρχία. Οι πρώτες επίσημες έρευνες και στατιστικές για τους ανηλίκους άρχισαν να δημοσιεύονται το 1957 και αφορούσαν κυρίως τις καταδικαστικές αποφάσεις των δικαστηρίων ανηλίκων, οι οποίες αποτέλεσαν τη βασική πηγή για την αποτίμηση της επονομαζόμενης υποανήλικης εγκληματικότητας.
Σε μια περίοδο κατά την οποία η προσέγγιση των ανηλίκων από τους κρατικούς θεσμούς ήταν υποτυπώδης, τα όρια της δικαστικής παρέμβασης παρέμεναν ασαφή και τα δικαστήρια ανηλίκων λειτουργούσαν όχι μόνο σε περιπτώσεις διαπιστωμένων παραβάσεων, αλλά και σε περιπτώσεις απλής υποψίας παραβατικότητας. Πολλά παιδιά παραπέμπονταν προληπτικά στα δικαστήρια και τις περισσότερες φορές αυτό γινόταν από τους ίδιους τους γονείς τους που δήλωναν αδυναμία να τα ελέγξουν ή ανησυχούσαν επειδή διασκέδαζαν μέχρι αργά σε κέντρα ή σφαιριστήρια ή επειδή υπέθεταν ότι συνάπτουν ερωτικές σχέσεις. Έτσι οι ανήλικοι παραπέμπονταν στη δικαιοσύνη για πράξεις που θεωρούνταν ηθικά παραπτώματα και όχι εγκλήματα με την ελπίδα μιας θεσμικής παρέμβασης. Παρότι τα δικαστήρια ανηλίκων ιδρύθηκαν με σκοπό την προστασία των παιδιών ακολουθώντας ευρωπαϊκά πρότυπα και υιοθετώντας το σύνθημα προς το συμφέρον του παιδιού, η πρακτική τους συχνά απομακρυνόταν από τη λογική της εξατομικευμένης φροντίδας. Αντιθέτως, λειτούργησαν πολλές φορές τιμωρητικά και ταξικά, καθώς η αξιολόγηση της οικογένειας γινόταν με γνώμονα τα πρότυπα της μεσοαστικής κανονικότητας και η παραβατικότητα παιδιών από πιο προνομιούχες τάξεις συχνά αποσιωπάτο ή αντιμετωπιζόταν εκτός δημόσιας θέασης.
Οι θεσμοί που συγκρότησαν τα αναμορφωτήρια της Ελλάδας
Το πεδίο των ιστορικών αναμορφωτηρίων της χώρας παραμένει περιορισμένα επιστημονικά μελετημένο γεγονός που δυσχεραίνει την πλήρη κατανόηση της λειτουργίας και της επίδρασής τους στη μεταπολεμική κοινωνία. Η παραπομπή αγοριών και κοριτσιών στα αναμορφωτήρια απαιτούσε τη σύνταξη λεπτομερών εκθέσεων από τους επιμελητές των Εταιρειών Προστασίας Ανηλίκων, οι οποίοι κατέγραφαν τις συνθήκες ζωής την οικογενειακή δομή, τις καθημερινές συνήθειες και το μορφωτικό επίπεδο κάθε παιδιού. Ο δικαστής βασιζόταν σε μεγάλο βαθμό σε αυτές τις εκθέσεις και είχε τη δυνατότητα να επιβάλει μέτρα, που ξεκινούσαν από επιμέλεια και τακτική επιτήρηση και έφταναν έως την εισαγωγή σε ίδρυμα όταν αυτό κρινόταν αναγκαίο. Στο πλαίσιο αυτό αναπτύχθηκε ένα σύνολο ιδρυμάτων, που συγκρότησαν τον θεσμό των αναμορφωτηρίων της Ελλάδας και αντανακλούσαν τις αντιλήψεις της εποχής για την πειθαρχία και την ηθική διαμόρφωση των νέων.
Στις πηγές εντοπίζονται συγκεκριμένες αναφορές σε αναμορφωτήρια και καταστήματα κράτησης ανηλίκων. Ενδεικτικά μπορούν να αναφερθούν το αναμορφωτήριο Κορυδαλλού, που λειτουργούσε υπό την εποπτεία της Εταιρείας Προστασίας Ανηλίκων Αθηνών και Πειραιώς, το αναμορφωτήριο Ωρωπού, το αναμορφωτήριο Αίγινας και το αναμορφωτήριο Θεσσαλονίκης. Ένα από τα εξέχοντα ιδρύματα ήταν το αναμορφωτήριο της Σύρου το οποίο στις ξενόγλωσσες καταγραφές εμφανίζεται ως École d’éducation surveillée de Syros και αποτελούσε κομβικό θεσμό εγκλεισμού ανήλικων αγοριών που θεωρούνταν παραβατικά ή απείθαρχα. Σημαντικό αναμορφωτήριο ήταν επίσης και οι Γυναικείες Φυλακές Αβερώφ που διέθεταν ειδικές δομές για ανηλίκους. Στη λίστα αναμορφωτηρίων της Ελλάδας καταγράφεται ακόμη το ίδρυμα filles orphelines im Varvaki στοιχεία που καταδεικνύουν την ύπαρξη ενός ευρέος φάσματος δομών με διαφορετικούς ρόλους και προσανατολισμούς στον εγκλεισμό των νέων.
Η καθημερινότητα μέσα σε αυτά τα ιδρύματα διαμορφωνόταν από αυστηρή πειθαρχία συστηματική χειρωνακτική εργασία σχολική εκπαίδευση και συνεχή επιτήρηση με στόχο τον ηθικό μετασχηματισμό των ανηλίκων. Οι συνθήκες συχνά παρουσιάζονται ως περιοριστικές και απαιτητικές στοιχείο που υπογραμμίζει τον χαρακτήρα των αναμορφωτηρίων της Ελλάδας ως θεσμών που αποσκοπούσαν λιγότερο στην κοινωνική προστασία και περισσότερο στην πειθαρχία και στον έλεγχο της νεότητας.
Παραβατικές συμπεριφορές και οι διαδρομές που οδηγούσαν στα αναμορφωτήρια της Ελλάδας
Ένα ευρύ φάσμα πράξεων μπορούσε να οδηγήσει τους νέους τόσο ενώπιον των δικαστηρίων όσο και στα αναμορφωτήρια της Ελλάδας καθώς οι αντιλήψεις της μεταπολεμικής κοινωνίας για την παραβατικότητα ήταν ιδιαίτερα εκτεταμένες. Στα συνηθέστερα αδικήματα περιλαμβάνονταν κλοπές μικρής αξίας, μικροεπιθέσεις, βανδαλισμοί, διατάραξη κοινής ησυχίας, μαθητική φυγοπονία και περιπλάνηση, καθώς και συμπεριφορές στον δημόσιο χώρο, που θεωρούνταν κοινωνικά απρεπείς, όπως παρενόχληση συμμετοχή σε καβγάδες ή εμφάνιση που κρινόταν ανάρμοστη.
Η μικροπαραβατικότητα περιλάμβανε συχνά κλοπές και διαρρήξεις, οι οποίες κυριαρχούσαν τόσο στις επίσημες στατιστικές όσο και στον δημόσιο λόγο. Σημαντική άνοδο σημείωσαν επίσης οι περιπτώσεις δανεισμού ή κλοπής αυτοκινήτων ειδικά μετά τη θέσπιση του προαναφερθέντος διατάγματος που επέβαλε αυστηρότερες κυρώσεις. Ακόμη και πράξεις που τυπικά χαρακτηρίζονταν πταίσματα, όπως λεκτικές επιθέσεις μικροτραυματισμοί ή μικροεπεισόδια, μπορούσαν να θεωρηθούν εκδηλώσεις ιδιαίτερης θρασύτητας και να τιμωρηθούν αναλόγως. Παράλληλα οι συμπεριφορές που ερμηνεύονταν ως αντικοινωνικές είχαν πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της εικόνας της νεανικής παραβατικότητας. Ανάμεσά τους συγκαταλέγονταν η έντονη παρουσία στους δρόμους και τους δημόσιους χώρους, η υιοθέτηση της μοντέρνας γραμμής σε ενδυμασία και στάση η ακρόαση ροκ μουσικής ο χορός ή η συχνή επίσκεψη σε κινηματογράφους και χορευτικές αίθουσες, καθώς και η συμμετοχή σε νεανικές παρέες που συχνά στιγματίζονταν ως επικίνδυνες.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι μεγάλος αριθμός κοριτσιών παραπεμπόταν για λόγους, δίχως ποινική διάσταση, υπό το πρόσχημα του ηθικού κινδύνου, μια κατηγορία που κάλυπτε συχνές απουσίες από το σπίτι συναναστροφές, που κρίνονταν ακατάλληλες ή τάση προς τρόπους ζωής, που οι υπηρεσίες χαρακτήριζαν ανήθικους.
Μέσα σε αυτή την κοινωνική και νομοθετική πραγματικότητα τα αναμορφωτήρια της Ελλάδας αποτελούσαν τον θεσμικό προορισμό πολλών νέων που χαρακτηρίστηκαν παραβάτες όχι μόνο βάσει πράξεων αλλά και βάσει συμπεριφορών που η εποχή θεωρούσε απειλή για την κοινωνική τάξη.
Πηγές άρθρου
Avdela, E. (1997). Contested Meanings: Protection and Resistance in Labour Inspectors’ Reports in Twentieth‐Century Greece. Gender & History, 9(2), 310-332.
Avdela, E. (2017). Youth ‘in moral danger’:(re) conceptualizing delinquency in post-Civil-War Greece. Social History, 42(1), 73-93.
Avdela, E. (2018). When Juvenile Delinquency Became an International Post-War Concern: The United Nations, the Council of Europe and the Place of Greece. Brill.
Εφημερίδα Ελευθερία: Ανεξάρτητη Πρωινή Εφημερίς (1957) 10 Οκτωβρίου, αρ. φύλλου 4018
Εφημερίδα Ελευθερία: Ανεξάρτητη Πρωινή Εφημερίς (1958) 26 Ιανουαρίου, αρ. φύλλου 4124
Εφημερίδα Μακεδονία: Η Πρώτη Πρωινή Εφημερίς εν Θεσσαλονίκη (1959) 23 Δεκεμβρίου ,αρ. φύλλου 15036
Neofotistos, V. P. (2012). Children of the Greek Civil War: Refugees and the Politics of Memory. Anthropological Quarterly, 85(2), 605-616.
Papadouka, O., & φυλακές Αβέρωφ, Γ. (1981). Averof Women’s Prison. Athens: np.
Vassiloudi, V., & Theodorou, V. (2012). Childhood in the Maelstrom of Political Unrest: The Childtowns (Παιδοπόλεις/Paidopoleis) and the Experience of Displacement in Thrace during the Greek Civil War (1946-1949). The Journal of the History of Childhood and Youth, 5(1), 118-149.
