Κοσμήματα: φορείς δύναμης, ιερότητας, κοινωνικού κύρους και προσωπικής ταυτότητας. Ένα παράθυρο στο παρελθόν και φορείς μνήμης μιας τέχνης που παραμένει ζωντανή μέσα από το χρυσάφι, τις πέτρες και τις ιστορίες τους. Από τη Μεσοποταμία έως την Αίγυπτο, από τις Κυκλάδες έως την Περσία και από τις Άνδεις έως την Κεντρική Ασία, τα εργαστήρια των αρχαίων τεχνιτών γέννησαν αριστουργήματα απαράμιλλης δεξιοτεχνίας , που θαμπώνουν τον σύγχρονο άνθρωπο με την ομορφιά και τη λεπτομέρειά τους – συχνά αξεπέραστες ακόμη και από τη σημερινή τεχνολογία… Κάθε χρυσή κλωστή, κάθε πέτρα που δέθηκε επιδέξια πάνω σε μέταλλο, κάθε μικροσκοπική λεπτομέρεια που αποτυπώθηκε πάνω σε περιδέραια, δαχτυλίδια ή σκουλαρίκια, αφηγείται μια ιστορία ανθρώπων που έζησαν, λάτρεψαν, πολέμησαν, βασίλεψαν και άφησαν πίσω τους θησαυρούς, που σήμερα φέρνουν στο φως οι αρχαιολόγοι. Σε αυτό το άρθρο εξερευνούμε μερικά από τα πιο όμορφα και σημαντικά αρχαία κοσμήματα που έχουν βρεθεί σε ολόκληρο τον κόσμο. Κάθε ένα τους αποτελεί ένα μικρό διαχρονικό θαύμα, άλλοτε σύμβολο βασιλείας, άλλοτε μαγικό φυλαχτό, άλλοτε απόδειξη της εκλεπτυσμένης αισθητικής των πολιτισμών που τα ανέδειξαν.
Το περιδέραιο της Βασίλισσας Πουαμπί (Ουρ 2.600π.Χ.)
Ένα από τα διασημότερα και ομορφότερα κοσμήματα της αρχαιότητας, ανήκει στον πραγματικό θησαυρό που ανακάλυψαν οι αρχαιολόγοι στην πόλη Ουρ του σημερινού Ιράκ. Πρόκειται για ένα από τα πολλά περίτεχνα κοσμήματα της βασίλισσας Πουαμπί (Puabi), που ήρθε στο φως στις βασιλικές ταφές της Ουρ από τον Sir Leonard Woolley. Κατασκευασμένο το 2600-2450 π.Χ. στην Μεσοποταμία, πιθανότατα ως κόσμημα κεφαλής (τιάρα) ή ως περιδέραιο, ξεχωρίζει για την περίπλοκη κατασκευή του, φτιαγμένο από χρυσό, λάπις λαζούλι και καρνελίτη, υλικά τόσο πολύτιμα ώστε η ύπαρξή τους από μόνη της μαρτυρά τον υψηλό κύρος και τη διεθνή εμπορική δύναμη της πόλης που βρέθηκε. Πέρα από την απαράμιλλη ομορφιά του αντικειμένου, το ίδιο «μαρτύρησε» στους αρχαιολόγους το όνομα της σημαντικής βασίλισσας, καθώς σφηνοειδή σύμβολα που βρέθηκαν πάνω στο κόσμημα συνθέτουν το όνομα της. Ο σχεδιασμός του συμβολίζει, σύμφωνα με τους μελετητές, κύκλους ζωής, γονιμότητας και βασιλικής χάρης, ενώ η τεχνική αρτιότητα βροντοφωνάζει εάν αναλογιστούμε την τεχνολογία της εποχής.
Το «ουσέχ» του Φαραώ Τουταγχαμών (Αίγυπτος 1336–1327 π.Χ.)
Το ουσέχ ή βεσέκ είναι ένα προσωπικό στολίδι, ένα είδος φαρδιού γιακά ή κολιέ και ένας από τους πιο συνηθισμένους τύπους αιγυπτιακών κοσμημάτων. Όπως και άλλα συμβολικά κοσμήματα, τα περιλαίμια usekh τοποθετούνταν ανάμεσα στα λινά περιτυλίγματα της μούμιας για να αποκρούουν το κακό από τον νεκρό. Βέβαια όταν μιλάμε για τον Τουταγχαμών, δεν αναφερόμαστε σε έναν οποιονδήποτε νεκρό , αλλά για τον σημαντικότερο Φαραώ του Νέου Βασιλείου της Αρχαίας Αιγύπτου. Το περιδέραιο (και ολόκληρος ο ασύλητος τάφος του Τουταγχαμών) ανακαλύφθηκε από τον Βρετανό αρχαιολόγο Χάουαρντ Κάρτερ (Howard Carter) το 1922. Ο Κάρτερ άνοιξε μια μικρή τρύπα στη σφραγισμένη πόρτα του τάφου και κοίταξε μέσα στον προθάλαμο του, βλέποντας τα χρυσά αντικείμενα που έλαμπαν στο φως της λαμπάδας του, συμπεριλαμβανομένων των περίτεχνων περιδέραιων. Αυτό το καταπληκτικό ουσέχ βρέθηκε τυλιγμένο πάνω στους μηρούς του Τουταγχαμών και πρόκειται για ένα ουράνιο τόξο χρωμάτων με 11 κύρια τμήματα φτιαγμένα από χρυσό, καθώς και ένα αντίβαρο (mankhet). Κατασκευασμένο κυρίως από χρυσό και χρωματιστό γυαλί, το ουσέχ (που σημαίνει «πλάτος» στα αρχαία αιγυπτιακά), ήταν ένα πανίσχυρο φυλαχτό που εξασφάλιζε την ασφάλειά του Φαραώ και τη θεϊκή του ιδιότητα στο ταξίδι του στον Κάτω Κόσμο, ενώ οι κεφαλές από γεράκια στο κολάρο συνδέονται με τον θεό Ώρο που προστάτευε αποκλειστικά την βασιλική οικογένεια.
Τα χρυσά σκουλαρίκια του Άρχοντα Σιπάν (Περού 300μ.Χ.)
Ανάμεσα στα εντυπωσιακότερα κοσμήματα της προκολομβιανής Αμερικής ξεχωρίζουν τα χρυσά σκουλαρίκια του Άρχοντα του Σιπάν, ενός από τους σημαντικότερους ηγεμόνες του πολιτισμού των Μότσε. Όλοι οι υψηλόβαθμοι Μότσε πρέπει να είχαν μια απίστευτα μεγάλη τρύπα στα αυτιά τους, που θυμίζει κάποιους αυτόχθονες λαούς που ζουν σήμερα. Κατασκευασμένα από καθαρό χρυσό και στολισμένα με τιρκουάζ λίθους από την Κολομβία, τα σκουλαρίκια αυτά δεν είναι απλώς στολίδια, αλλά μικρογραφίες ολόκληρης κοσμολογικής και κοινωνικής δομής, όπου κάθε λεπτομέρεια λειτουργεί ως σύμβολο δύναμης, ιερατικής εξουσίας και τελετουργικού κύρους. Η ανακάλυψή τους το 1980 θεωρήθηκε αντίστοιχη σε σημασία με τον τάφο του Τουταγχαμών για την Αίγυπτο, όταν και ανασκάφθηκε ο τάφος του Άρχοντα του Σιπάν γεμάτος από κοσμήματα, κεραμικά, υφάσματα, όπλα, εργαλεία – αλλά και οστά από θυσίες ανθρώπων και ζώων… Οι Μότσε ξεχώρισαν για τον ιδιαίτερο τρόπο συγκόλλησης μετάλλων και τη λεπτή σφυρηλάτηση τους. Το ζευγάρι χρυσών σκουλαρικιών του Άρχοντα, αναπαριστά τον ίδιο σε μία «κινούμενη» φιγούρα με την παραδοσιακή του φορεσιά, πλαισιωμένο από δύο πολεμιστές και είναι δικαίως ένα από τα πιο σημαντικά κομμάτια χειροτεχνίας στην αρχαία Αμερική.
Τα χρυσά βραχιόλια του θησαυρού του Όξου (Βακτριανή, 550-330 π.Χ.)
Το 1877 στην περιοχή του Όξου ποταμού (Τατζικιστάν), ανακαλύφθηκε ένα τεράστιος θησαυρός 180 μεταλλικών αντικειμένων της εποχής της Αυτοκρατορίας των Αχαμαινίδων (περίπου 550-330 π.Χ.). Τα μυστήρια γύρω από τον θησαυρό του Όξου είναι πολλά: από που προήλθε, ποιο είναι το ακριβές σημείο ανακάλυψης του, ποιος τον βρήκε και αν είναι… ακέραιος! Πιστεύεται ότι ο θησαυρός κάποτε ανήκε σε έναν κοντινό ναό, ο οποίος λεηλατήθηκε και ο θησαυρός στη συνέχεια θάφτηκε για να ανακτηθεί αργότερα. Επίσης είναι εξίσου πιθανό ο θησαυρός να αφαιρέθηκε από έναν ναό και να κρύφτηκε για να αποφευχθεί μια τέτοια λεηλασία. Το μόνο σίγουρο είναι πως ο θησαυρός σχετίζεται με κάποιον ναό, αφού μέσα στα κομμάτια του έχουν βρεθεί πλάκες και ειδώλια που υποδηλώνουν λατρευτικές μορφές τοποθετημένες σε ιερούς τόπους. Ένα από τα πιο διάσημα κομμάτια του θησαυρού του Όξου, είναι το ζευγάρι χρυσών βραχιολιών, δείγμα της υψηλής Περσικής μεταλλουργίας της εποχής. Τα ολόχρυσα βραχιόλια του Γρύπα, ήταν κάποτε διακοσμημένα με πολύτιμους λίθους και χρωματιστές πέτρες που έχουν χαθεί. Τα βραχιόλια είναι ημικυκλικά, με τις δύο άκρες τους να καταλήγουν σε περίτεχνες φτερωτές μορφές τεράτων με κεφάλια γρύπα. Τα σώματα των γρυπών είναι διακοσμημένα με ανάγλυφες λεπτομέρειες που σχηματίζουν φτερά, ενώ είναι πιθανό τα βραχιόλια να προορίζονταν απλά για επίδειξη και όχι να φοριούνται. Αυτά τα είδους έργα τέχνης φαίνεται να αποτελούσαν συχνά ένα βασιλικό δώρο τιμής στην αυλή των Αχαμαινίδων, σύμφωνα με άλλα παρόμοια που έχουν βρεθεί στην Περσέπολη, αλλά και από αναφορές του Ξενοφώντα. Σήμερα ο θησαυρός εκτίθεται δανεισμένος στο Βρετανικό Μουσείο, αφού επίσημα ανήκει στην συλλογή του Victoria and Albert Museum.
Τα περίτεχνα κοσμήματα του Πάζιρικ (Σιβηρία, 5ος–3ος αι. π.Χ.)
Στους παγωμένους ταφικούς λόφους του Πάζιρικ (στα Όρη Αλτάι) ανάμεσα στο 1947–1949 έγινε μια από τις σημαντικότερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις για τη νομαδική τέχνη των Σκυθών. Η μεταλλουργία χρυσού στους Σκύθες ήταν απίστευτα προηγμένη για την εποχή και οι πολύπλοκες τεχνικές που χρησιμοποιούσαν οι χρυσοχόοι τους μαρτυρούσαν τα υψηλά επίπεδα δεξιοτήτων και δημιουργικότητάς τους. Τα χρυσά αντικείμενα που βρέθηκαν ανάμεσα σε μούμιες, υφάσματα, ξύλινα αντικείμενα, ακόμα και άμαξες, ήταν συντηρημένα λόγω του πάγου σε τέλεια κατάσταση, δίνοντας μια πραγματική εικόνα απαράμιλλης ομορφιάς στους Ρώσους αρχαιολόγους. Ο θησαυρός χρονολογείται ανάμεσα στον 3ο και 5ο αιώνα π.Χ. και τα κοσμήματα είναι έντονου Σκυθικού ύφους, με μορφές ζώων (τάρανδοι, πάνθηρες, γρύπες, άλογα), συχνά συνδυασμένα με σύρματα και κόκκους ή καμπύλες μορφές τελετουργικής σημασίας. Το κόσμημα της φωτογραφίας είναι από τα ωραιότερα χρυσά κοσμήματα της κεντροασιατικής προϊστορίας και δείχνει τη διασύνδεση του Πάζιρικ με τον ευρύτερο Σκυθικό κόσμο, αλλά και με την Περσία και Κίνα.
Το σφραγιστικό δαχτυλίδι της Τίρυνθας (Μυκήνες, 15ος αιώνας π.Χ.)
Το μεγαλύτερο δαχτυλίδι (7,5 × 3,5 εκ.) που μας κληροδοτήθηκε από τον μυκηναϊκό πολιτισμό , το σφραγιστικό δαχτυλίδι της Τίρυνθας, υπογραμμίζει την ισχυρή φλέβα της μινωικής επιρροής στην μυκηναϊκή πολιτιστική άνθηση μεταξύ περίπου 1400 και 1200 π.Χ. Τόσο ο Μυκηναϊκός, όσο και ο Μινωικός πολιτισμός – άφησαν πανέμορφα έργα τέχνης μεταλλουργίας (και όχι μόνο) παρακαταθήκη να θαυμάζουμε μέχρι σήμερα. Το χρυσό αυτό δαχτυλίδι, ένα από τα πιο όμορφα και σημαντικά αρχαίο κοσμήματα, αναπαριστά πιθανότατα την θεά Δήμητρα ή την λεγόμενη «Κυρά των Ζώων» που κάθεται (αριστερά) στον θρόνο της κρατώντας έναν αμφορέα, ενώ οι κουκκίδες στο μακρύ φόρεμά της εμφανίζονται ως σπόροι σιτηρών. Η θεά υποδέχεται μία πομπή με τις φιγούρες να έχουν κεφάλι λιονταριών, κάτι που αποτυπώνεται συχνά ως σύμβολο στην περιοχή της Τίρυνθας – Μυκηνών. Ένα από τα πιο εμβληματικά και μυστικιστικά χρυσά σφραγιστικά δαχτυλίδια της προϊστορικής Ελλάδας, που μπορεί να αντιπροσωπεύει τον κύκλο των εποχών, αλλά και τον ισχυρό δεσμό των ανθρώπων με την Μητέρα φύση. Αυτό είναι ένα από τα πολλά κοσμήματα που κατασκευάστηκαν στην Αρχαϊκή εποχή και ανακαλύφθηκε σε τάφο μυκηναϊκής ελίτ, οι οποίοι φημίζονται για τους θησαυρούς τους. Η χαρακτική του τέχνη είναι πολύ προηγμένη για την εποχή της, αν αναλογιστεί κανείς τα εργαλεία και την τεχνολογία που υπήρχε το 1500π.Χ….
Η χρυσή συλλογή των Πτολεμαίων (Αίγυπτος, 225π.Χ.)
Δεν μπορεί κανείς να ξεχωρίσει μόνο ένα από τα παραπάνω υπέροχα κοσμήματα που βρέθηκαν σε τάφο πλούσιας γυναίκας, που χρονολογείται μεταξύ 225-175 π.Χ. στην Αρχαία Αίγυπτο. Τα κοσμήματα είναι από χρυσό και διακοσμημένα με μια ποικιλία πολύτιμων λίθων, που δείχνουν την ταυτότητα της θέσης της κατόχου στην Αιγυπτιακή ελίτ εκείνη την εποχή. Οι Ελληνορωμαϊκές επιρροές είναι φανερές, αφού στην συλλογή απεικονίζεται η Αφροδίτη και ο Έρωτας, ο Ηρακλής, η Άρτεμις και η θεά Τύχη να κρατάει το κέρας της Αμάλθειας. Το Αιγυπτιακό στοιχείο δεν φθίνει, καθώς τα κουλουριασμένα φίδια και οι υπόλοιπες μορφές ζώων, αποτελούσαν ιερά σύμβολα στην αρχαία Αίγυπτο και συνδέονταν άμεσα με τους θεούς της. Οι χρυσοχόοι στην Αλεξάνδρεια, το κέντρο της καλλιτεχνικής παραγωγής του Πτολεμαϊκού Βασιλείου, ήταν εξαιρετικά εξειδικευμένοι και χρησιμοποιούσαν προηγμένες τεχνικές μεταλλουργίας, χρησιμοποιώντας τον χρυσό ως κυρίαρχο μέταλλο. Η λεγόμενη «κοκκίδωση» (διακόσμηση μιας επιφάνειας με μικρές χρυσές σφαίρες) και η «συρματερή» (διακοσμητική εργασία με λεπτό σύρμα) χρησιμοποιήθηκαν ευρέως στην εποχή των Πτολεμαίων. Σήμερα τα βραχιόλια, τα σκουλαρίκια, τα περιδέραια, τα δαχτυλίδια και τα κοσμήματα κεφαλής που είδαμε παραπάνω, εκτίθενται στο Μουσείο J. Paul Getty
Το χρυσό κολάρο του Σνέτισχαμ (Νόρφολκ, 100π.Χ.)
Ένας θησαυρός που βρέθηκε τυχαία το 1950 κοντά στο Κεν Χιλ του Σνέτισχαμ, έδωσε μια άλλη και νέα ματιά στην μεταλλουργία της εποχής του Σιδήρου στην Βρετανία. Το ωραιότερο καθομολογία κομμάτι του θησαυρού, είναι το εικονιζόμενο χρυσό κολάρο (ή δαχτυλίδι λαιμού) δείγμα της Κελτικής τέχνης. Το Μεγάλο Τορκ (Great Torc) ζυγίζει περίπου 1 κιλό και είναι κατασκευασμένο κυρίως από χρυσό και ένα μικρό ποσοστό αργύρου και αποτελείται από 64 λεπτά σύρματα, πλεγμένα σε οκτώ ξεχωριστά σχοινιά μετάλλου, τα οποία στη συνέχεια στριφογυρίστηκαν μεταξύ τους για να σχηματίσουν το τελικό σχήμα του. Το κόσμημα σχετίζεται με την φυλή Iceni και τα βασιλικά πρόσωπα αυτής και αποτελεί ένα από τα πιο όμορφα και σημαντικά αρχαία κοσμήματα. Ούτε καν οι Έλληνες, Ρωμαίοι ή Κινέζοι χρυσοχόοι που ζούσαν πριν από 2.000 χρόνια δεν κατασκεύαζαν αντικείμενα αυτής της πολυπλοκότητας, γεγονός που το καθιστά μοναδικό στον κόσμο. Ως σύμβολο κύρους, ταυτότητας ή ιεραρχικής θέσης το Μεγάλο Τορκ είναι ένα από τα ισχυρότερα τεκμήρια ότι η εποχή του Σιδήρου δεν ήταν «βάρβαρη και πρωτόγονη», αλλά είχε και τέχνη και χρήση μετάλλων και τεχνογνωσία.
Σαφώς και υπάρχουν πολλά ακόμα έργα μεταλλουργικής τέχνης, που θα ξεχώριζαν και σίγουρα έχουν θέση σε κάθε λίστα με τα πιο όμορφα και σημαντικά αρχαία κοσμήματα. Τα αρχαία κοσμήματα δεν ήταν ποτέ απλώς στολίδια, αλλά σύμβολα δύναμης, προστάτες του σώματος, φορείς μνήμης, αντικείμενα λατρείας και ταυτότητας. Κοιτάζοντάς τα σήμερα, δεν θαυμάζουμε μόνο την τεχνική αρτιότητα ή την αισθητική τους δύναμη, βλέπουμε τις ίδιες τις κλωστές που υφαίνουν την ανθρώπινη ιστορία. Η ανάγκη των ανθρώπων για ομορφιά και συμβολισμό είναι τόσο παλιά όσο και ο ίδιος ο άνθρωπος και ίσως αυτός να είναι ο λόγος που μας συγκινούν ακόμα: γιατί παρά τις χιλιετίες που μας χωρίζουν, αυτά τα μικρά έργα τέχνης μάς κάνουν να νιώθουμε ότι αγγίζουμε -έστω για λίγο- τον παλμό των αρχαίων κόσμων.
Πηγές Άρθρου:
Mitchell R. (2023) Scythian Gold: The Rich Legacy of an Ancient Culture, ανακτήθηκε από www.ancient-origins.net (τελευταία πρόσβαση 4/12/2025)
Osama Shukir Muhammed Amin (2016) Achaemenid Gold Armlet, ανακτήθηκε από www.worldhistory.org (τελευταία πρόσβαση 4/12/2025)
Anna A. (2020) Uncovering the Treasures of the Lord of Sipán Tomb, ανακτήθηκε από greenmochila.com (τελευταία πρόσβαση 4/12/2025)
Egyptian Museum Artifacts, The Usekh Collar of Tutankhamun, ανακτήθηκε από egypt-museum.com (τελευταία πρόσβαση 4/12/2025)
Roaf M. (1990) Cultural Atlas of Mesopotamia and the Ancient Near East, ανακτήθηκε από www.penn.museum (τελευταία πρόσβαση 4/12/2025) Online Collections of Penn Museum, Object B17710
I.M. Stead, Celtic art in Britain before t (London, The British Museum Press, 1987, revised edition 1997)
J.Paul Getty Museum Artifacts (2018) , Collection of Ptolemaic Jewellery ανακτήθηκε από www.worldhistory.org (τελευταία πρόσβαση 4/12/2025)
Cartwright M. (2015) Mycenaean Engraved Gold Ring, ανακτήθηκε από www.worldhistory.org (τελευταία πρόσβαση 4/12/2025)
