Στις 27 Σεπτεμβρίου του 1941 ιδρύθηκε το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ), το οποίο αποτέλεσε τον βασικότερο πυρήνα αντίστασης κατά την κατοχική περίοδο και σημάδεψε με την δράση του την ελληνική ιστορία.
Αφίσα του ΕΑΜ, πηγή: el.wikipedia.org
Οι πρώτοι μήνες της κατοχής
Στις 27 Απριλίου 1941 ο Γερμανικός στρατός εισήλθε στην Αθήνα, γεγονός που αποτελεί την αφετηρία της τριπλής κατοχής (Γερμανία, Ιταλία, Βουλγαρία) για την Ελλάδα. Από την αρχή της η περίοδος αυτή στιγματίστηκε από εξαθλίωση, πείνα και ωμότητες εκ μέρους των κατακτητών. Όμως η η μαζική αντίδραση των Ελλήνων δεν ήρθε άμεσα. Δεν υπήρχε στην χώρα πολιτική ηγεσία ικανή να υποστηρίξει την οργάνωση αποδοτικού αντιστασιακού σώματος, ενώ το προηγούμενο καθεστώς της 4ης Αυγούστου δεν είχε προνοήσει για την περίπτωση κατάληψης της χώρας.
Σύμφωνα με τον Χόμπσμπαουμ τα περισσότερα αντιστασιακά κινήματα κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο αποτελούνταν ως επί το πλείστο από κομουνιστές, καθώς η δομή των κομουνιστικών κομμάτων ήταν τέτοια, ώστε να δρουν αποτελεσματικά σε ακραίες καταστάσεις παρανομίας και πολέμου. Όμως, η Μεταξική δικτατορία είχε εξαθλιώσει το ΚΚΕ με διώξεις, εξορίες και φυλακίσεις, ενώ πολλές φρουρές φυλακών παρέδωσαν τους Έλληνες πολιτικούς κρατούμενους στους κατακτητές. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν και ο γενικός γραμματέας του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης, τον οποίο οι Γερμανοί έστειλαν στο Νταχάου.
Το μεγαλύτερο πρόβλημα, όμως, του ΚΚΕ ήταν η εξάρτηση του από την ΕΣΣΔ. Όντας μέλος της Κομιντέρν, το ΚΚΕ όφειλε να συμμορφώνεται πλήρως με την πορεία δράσης της ΕΣΣΔ, η οποία, έχοντας υπογράψει το Γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο μη Επίθεσης με το ναζιστικό καθεστώς (Σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότοφ), δίνει εντολή αποχής από εχθροπραξίες εις βάρος των κατοχικών δυνάμεων. Αυτή η πολιτική αποδείχθηκε καταστροφική για πολλούς κρατούμενους, οι οποίοι υπακούοντας τυφλά τις κομματικές παροτρύνσεις αρνήθηκαν την ευκαιρία να δραπετεύσουν, με αποτέλεσμα την εκτέλεση πολλών εξ αυτών.
Ίδρυση του ΕΑΜ
Η στάση αυτή άλλαξε με την γερμανική επίθεση στη Σοβιετική Ένωση. Οι Έλληνες κομουνιστές εγκατέλειψαν πλέον τις αυταπάτες τους και ο πόλεμος από “εσωτερική υπόθεση” των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων έγινε αντιφασιστικός και πατριωτικός. Το ΚΚΕ ξεκίνησε τις προσπάθειες ανασυγκρότησής του, ενώ παράλληλα επιχείρησε να έρθει σε επαφή με ηγέτες και προσωπικότητες όλων των κομμάτων με σκοπό την ανάπτυξη κοινού αντιφασιστικού αγώνα. Λόγω, όμως, του κλίματος πόλωσης που κυριαρχούσε στην πολιτική σκηνή της χώρας η συνεργασία αυτή δεν πραγματοποιήθηκε.
Στην έκκληση αυτή του ΚΚΕ ανταποκρίθηκαν μόνο ορισμένα μικρά κόμματα. Έτσι, στις 27 Σεπτεμβρίου 1941 υπογράφεται το ιδρυτικό του ΕΑΜ από τους Λευτέρη Αποστόλου του ΚΚΕ, Ηλία Τσιριμώκο της ΕΛΔ (Ένωσης Λαϊκής Δημοκρατίας), Απόστολο Βογιατζή του ΑΚΕ (Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας) και Χρήστο Χωμενίδη του ΣΚΕ (Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδας). Πρώτος Γραμματέας του ΕΑΜ αναλαμβάνει ο Λευτέρης Αποστόλου, αλλά ένα μήνα μετά συλλαμβάνεται από τους Ναζί και αναλαμβάνει ο Θανάσης Χατζής. Ουσιαστικός καθοδηγητής της οργάνωσης θα είναι καθ’ όλη την κατοχική περίοδο ο νέος γενικός γραμματέας του ΚΚΕ Γιώργης Σιάντος.
Σύμφωνα με το ιδρυτικό του ΕΑΜ σκοπός του είναι: α) “Η απελευθέρωσις του Έθνους από τον σημερινόν ξένον ζυγόν και η απόκτησις της πλήρους ανεξαρτησίας της χώρας μας”. β) “Ο σχηματισμός προσωρινής κυβερνήσεως του ΕΑΜ, αμέσως μετά την εκδίωξιν των ξένων κατακτητών, μοναδικός σκοπός της οποίας θα είναι η προκήρυξις εκλογών διά συντακτικήν εθνοσυνέλευσιν, με βάσιν την αναλογικήν, ίνα ο λαός αποφανθεί κυριαρχικώς επί του τρόπου της διακυβερνήσεώς του”.
Το ΕΑΜ διακήρυξε ότι δέχεται στις τάξεις του ισότιμα όλους τους Έλληνες που θέλουν να αγωνιστούν εναντίον των κατακτητών, ανεξαρτήτως της πολιτικής τους τοποθέτησης. Το Μέτωπο ξεπέρασε κατά πολύ τις προσδοκίες των εμπνευστών του, καθώς γιγαντώθηκε σε ένα μαζικό πατριωτικό κίνημα.
Η δράση του ΕΑΜ
Το ΕΑΜ έκανε επίσημα την εμφάνιση του στις 10 Οκτωβρίου 1941 με ένα διάγγελμα-μανιφέστο. Με το κείμενο αυτό καλούσε τον λαό σε ξεσηκωμό, ένταξη στο ΕΑΜ και πόλεμο εναντίον του στρατού κατοχής. Η επόμενη ενέργεια ήρθε στις 28 Οκτωβρίου. Τότε το μέτωπο κάλεσε όλους τους πολίτες της εξαθλιωμένης από την πείνα Αθήνας να γιορτάσουν στους δρόμους το έπος του ελληνικού στρατού στα βουνά της Αλβανίας. Τους πανηγυρισμούς διαδέχθηκε βίαιη καταστολή από τις κατοχικές αρχές. Στη συνέχεια ακολούθησε πλήθος απεργιών και διαδηλώσεων. Έτσι, στάλθηκε το μήνυμα στους κατακτητές πως έχουν πλέον απέναντί τους έναν επαναστατημένο λαό.
Όμως το ΚΚΕ, προσκολλημένο στη γραμμή του για μαζικούς αγώνες στις πόλεις, δεν ευνοεί την συγκρότηση αντάρτικων σωμάτων στην ύπαιθρο. Ήδη είχε κατακρίνει ορισμένα προεαμικά σώματα ως “αγροτικές εκρήξεις”, ενώ ακόμα και μετά την ίδρυση του ΕΑΜ κράτησε αντίθετη στάση στις παροτρύνσεις του στελέχους του Κόμματος Αθανάσιου Κλάρα (γνωστού ως Άρη Βελουχιώτη) για την συγκρότηση αντάρτικου σώματος. Ακόμα και οι Βρετανοί παρότρυναν το ΚΚΕ να στείλει αντάρτες στα βουνά, καθώς η ανάγκη για πόλεμο στα μετόπισθεν του εχθρού υποσκίαζε τις πολιτικές σκοπιμότητες. Τελικά, στις 14 Φεβρουαρίου 1942 ιδρύεται ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός (ΕΛΑΣ).
ΕΛΑΣ, ΕΠΟΝ, ΟΠΛΑ
Ο ΕΛΑΣ ως τον Μάιο του 1943 διοικούνταν από την Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ. Τότε συγκροτήθηκε το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ με στρατιωτικό αρχηγό τον Στέφανο Σαράφη, αρχηγό των ανταρτών (καπετάνιο) τον Άρη Βελουχιώτη και πολιτικό καθοδηγητή τον Ανδρέα Τζήμα (Βασίλης Σαμαρινιώτης). Η πεποίθηση της πλειονότητας των στελεχών του ΚΚΕ, πως ο ρόλος του ΕΛΑΣ θα είναι αμελητέος και συμπληρωματικός, διαψεύσθηκε πλήρως. Ο Στρατός κατάληξε να αριθμεί σχεδόν 50.000 στρατιώτες, ενώ οι δράσεις του παρενοχλούσαν συστηματικά τις κατοχικές δυνάμεις.
Το ΕΑΜ προχώρησε στην δημιουργία και άλλων οργανώσεων που λειτουργούσαν επικουρικά στη δράση του. Οι πλέον σημαντικές είναι η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ) και η Οργάνωση Προστασίας Λαϊκών Αγωνιστών (ΟΠΛΑ). Η τελευταία, επιφορτισμένη με την συλλογή υπηρεσιών και τον εντοπισμό των δωσίλογων, κατηγορήθηκε για την δημιουργία κλίματος τρομοκρατίας μέσω σωρείας αυθαίρετων δολοφονιών. Για αυτό το ΚΚΕ δεν επιδίωξε την αναγνώρισή της ως αντιστασιακή οργάνωση το 1982.
Συγκρούσεις με άλλες οργανώσεις
Ήδη από το 1943, ενώ η Ελλάδα τελούσε ακόμα υπό κατοχή, υπήρξαν ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ των αντιστασιακών ομάδων. Οι συγκρούσεις αυτές ήταν ανάμεσα στο ΕΑΜ και αρκετές αντικομουνιστικές αντιστασιακές οργανώσεις, όπως την Οργάνωση του Αντών Τσαούς, τη ΡΑΝ, την Εθνική Δράση και την ΕΟΚ. Όμως, η μεγαλύτερη σύγκρουση της περιόδου ήταν αυτή ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και τον Εθνικό Δημοκρατικό Ελληνικό Σύνδεσμο (ΕΔΕΣ). Οι εχθροπραξίες αυτές έλαβαν χώρα στην Ήπειρο από το φθινόπωρο του 1943 έως τον Φεβρουάριο του 1944 και θεωρούνται από πολλούς ιστορικούς ως η πρώτη φάση του Εμφυλίου.
Σύγκρουση με ΕΔΕΣ
Ο ΕΔΕΣ ιδρύθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 1941, δηλαδή 18 μέρες πριν το ΕΑΜ. Εμπνευστής και ηγέτης του κινήματος ήταν ο “βενιζελικός” απότακτος συνταγματάρχης Ναπολέων Ζέρβας, τα φιλοβρετανικά αισθήματα του οποίου εξασφάλισαν μεγάλη στήριξη από την Βρετανία. Ως συμβολικός ηγέτης του ΕΔΕΣ θεωρείτο ο ήρως της Μικρασιατικής Εκστρατείας Νικόλαος Πλαστήρας, ο οποίος όμως διέμενε εδώ και χρόνια στο Παρίσι και ελάχιστη ουσιαστική σχέση είχε με το κίνημα. Στόχος του ΕΔΕΣ ήταν η εγκαθίδρυση δημοκρατικού πολιτεύματος σοσιαλιστικής μορφής, όχι με την μαρξιστική έννοια του όρου αλλά εννοώντας την άσκηση κοινωνικής πολιτικής και την διόρθωση των αδικιών της μεταξικής δικτατορίας. Επίσης, ο Ζέρβας, ως “φιλελεύθερος”, ακολουθούσε μια καθαρά αντιβασιλική πολιτική, φέροντας ακόμα τη λογική διπολισμού που είχε επιφέρει ο Εθνικός Διχασμός (1915-1917).
Η αντιστασιακή δράση του ΕΔΕΣ ξεκίνησε ουσιαστικά με την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου στις 25 Νοεμβρίου 1942. Η επιχείρηση αυτή αποτέλεσε σύμπραξη του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ και συντονίστηκε από Βρετανούς πράκτορες, οι οποίοι φρόντισαν να υπερτονίσουν τον ρόλο του Ζέρβα παραμερίζοντας τον Βελουχιώτη. Ο ΕΔΕΣ, καθώς εκπροσωπούσε κατά κύριο λόγο τον αστικό πολιτικό κόσμο, δεν απέκτησε ποτέ μεγάλη κοινωνική αποδοχή, με εξαίρεση ορισμένες περιοχές της Ηπείρου. Στην Ήπειρο εκτυλίχθηκε κατά κύριο λόγο και το δράμα των συγκρούσεων μεταξύ ΕΔΕΣ και ΕΛΑΣ. Πολλές μαρτυρίες υποστηρίζουν πως κατά την διάρκεια της διαμάχης ο Ζέρβας προχώρησε σε ανακωχή με τους Γερμανούς, ώστε να επικεντρωθεί στην πάταξη των κομουνιστών. Η εμφύλια αυτή σύρραξη έληξε στις 29 Φεβρουαρίου 1944 με την “Συμφωνία της Πλάκας”. Αποτέλεσμά της ήταν νίκη για τον ΕΛΑΣ και γεωγραφικός περιορισμός του ΕΔΕΣ στην Ήπειρο.
Σύγκρουση με ΕΚΚΑ
Η Εθνική Και Κοινωνική Απελευθέρωσις (ΕΚΚΑ) ήταν σοσιαλδημοκρατική αντιστασιακή ομάδα που δημιουργήθηκε το Νοέμβριου του 1942 από τον συνταγματάρχη Δημήτριο Ψαρρό σε συνεργασία με τον πρώην βουλευτή Γεώργιο Καρτάλη και του δικηγόρους Δ. Κατάβολο και Α. Καψαλόπουλο. Στη δημιουργία την οργάνωσης συνέβαλλαν και οι Βρετανοί. Το πολιτικό σκέλος της ΕΚΚΑ ανέλαβε ο Καρτάλης και ο Ευριπίδης Μπακιρτζής, ενώ υπεύθυνος του στρατιωτικού σκέλους, δηλαδή του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων, ήταν ο Ψαρρός. Αν και το πολιτικό της πρόγραμμα ελάχιστα διέφερε από αυτό του ΕΑΜ, η ΕΚΚΑ δεν κατάφερε να προσεγγίσει ανάλογο πλήθος υποστηρικτών.
Ο Ψαρρός, σε αντίθεση με τους περισσότερους στρατιωτικούς, που θεωρούσαν τον ανταρτοπόλεμο ανέφικτο, ήταν εξαρχής προσανατολισμένος σε αυτή την μορφή αντίστασης. Καθώς προερχόταν από το “βενιζελικό στρατόπεδο” έτρεφε έντονα αισθήματα κατά της βασιλείας, ενώ διατηρούσε καλές σχέσεις με το ΕΑΜ και είχε σημαντική συνεργασία με κομουνιστές. Σταδιακά, όμως, αυτό άλλαξε. Καταλυτικό ρόλο έπαιξε το εσωτερικό πραξικόπημα που διενήργησε ο φιλοβασιλικός Θύμιος Δεδούσης, ο οποίος, αφού ανέλαβε την ηγεσία του 5/42, προχώρησε σε λιγότερο δημοκρατική ανασυγκρότηση της οργάνωσης. Μετά από αυτά τα γεγονότα δεν άργησαν να έρθουν και οι συμπλοκές με τον ΕΛΑΣ.
Οι συγκρούσεις μεταξύ των δύο οργανώσεων έλαβαν χώρα την άνοιξη του 1944 και έληξαν με συντριπτική νίκη για τον ΕΛΑΣ . Η οριστική διάλυση του 5/42 ήρθε στις 17 Απριλίου στο Κλήμα της Δωρίδας. Εκεί ο Ψαρρός αιχμαλωτίστηκε μαζί με δεκάδες μαχητές του από τις δυνάμεις του Βελουχιώτη και του ταγματάρχη Θύμιου Ζούλα. Ο τελευταίος τον εκτέλεσε επιτόπου με το ατομικό του περίστροφο. Η άνανδρη αυτή πράξη επιβάρυνε το ΕΑΜ στη κοινή γνώμη, ενώ αργότερα το ΚΚΕ υποστήριξε πως ο Ζούλας διέπραξε την δολοφονία λόγω προσωπικής αντιζηλίας που είχε με τον Ψαρρό. Πάντως, μετά από αυτό το ΕΑΜ παρέμεινε το μόνο υπολογίσιμο αντιστασιακό κίνημα έχοντας εξαλείψει όλους του τους αντιπάλους.
Η Κυβέρνηση του Βουνού
Καθώς ο ΕΑΜ ήταν πλέον ο αδιαμφισβήτητος “κυρίαρχος των βουνών” ιδρύθηκε στις 10 Μαρτίου 1944 η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), γνωστή και ως Κυβέρνηση του Βουνού, με προσωρινό πρόεδρο τον Ευριπίδη Μπακιρτζή. Στις 10 Απριλίου συγκροτήθηκε η οριστική διοίκηση της κυβέρνησης με πρόεδρο τον Αλέξανδρο Σβώλο. Η ΠΕΕΑ αφορούσε τις περιοχές όπου πλέον δεν υπήρχε κατοχικός έλεγχος, επονομαζόμενες και ως Ελεύθερη Ελλάδα. Έδρα της ήταν το χωριό Βίνιανι στο νομό Ευρυτανίας, ενώ στις περιοχές που ήλεγχε εφαρμόστηκαν καινοτόμες για την εποχή πολιτικές.
Δεκεμβριανά
Στις 12 Οκτωβρίου 1944 αποχώρησαν και τα τελευταία γερμανικά στρατεύματα από τη χώρα και στις 18 Οκτωβρίου κατέφτασε η Εξόριστη Κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου. Η απελευθέρωση δεν σήμαινε όμως και ειρήνευση. Οι μάχες συνεχίστηκαν αυτή τη φορά ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και τα Τάγματα Ασφαλείας, τα οποία είχαν συνεργαστεί με τους Γερμανούς. Και αυτές οι συγκρούσεις είχαν είχαν ως αποτέλεσμα θρίαμβο για τον ΕΛΑΣ. Πλέον η εξουσία στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας είχε περάσει στον ΕΑΜ.
Στην απελευθερωμένη πλέον Ελλάδα αποφάσισε να δημιουργηθεί Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου με την συμμετοχή 6 υπουργών προερχόμενοι από το ΕΑΜ . Ο όρος, όμως, που τέθηκε είναι η αποστράτευση και ο αφοπλισμός του ΕΑΜ έως τις 10 Δεκεμβρίου. Το ΚΚΕ θεώρησε πως ο σκοπός αυτού του μέτρου ήταν η μετέπειτα διάλυση του άοπλου ΕΑΜ από τα βρετανικά στρατεύματα, που βρίσκονταν στη χώρα υπό τον στρατηγό Ρόναλντ Σκόμπι. Έτσι, αφού οι διαπραγματεύσεις σχετικά με την αποχώρηση των βρετανικών στρατευμάτων ναυάγησαν, οι υπουργοί του ΕΑΜ αποχώρησαν από την κυβέρνηση.
Ακολούθησε μεγάλο συλλαλητήριο στην πλατεία Συντάγματος από τον ΕΑΜ στις 3 Δεκεμβρίου, το οποίο κατάληξε με νεκρούς και τραυματίες από τα πυρά των δυνάμεων ασφαλείας. Η κρίση κλιμακώθηκε με αποτέλεσμα σφοδρές μάχες στην Αθήνα ανάμεσα στους στρατιώτες του ΕΑΜ και τις κυβερνητικές και βρετανικές δυνάμεις. Τελικά, ο ΕΑΜ αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Αθήνα και στις 12 Φεβρουαρίου υπογράφεται η Συμφωνία της Βάρκιζας, με την οποία παραδίδεται στην κυβέρνηση ο οπλισμός των ανταρτών και διαλύεται ο ΕΛΑΣ. Η Συμφωνία αυτή δεν κατάφερε να επιφέρει την ειρήνη, καθώς οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν με αποτέλεσμα το ξέσπασμα του Εμφυλίου Πολέμου τον Μάρτιο του 1946. Το ΕΑΜ διαλύθηκε επίσημα με πρωτοβουλία του ΚΚΕ στις 17 Δεκεμβρίου 1947.
Αναγνώριση της συνεισφοράς του ΕΑΜ
Τα μετεμφυλιακά χρόνια, το ΚΚΕ κηρύχθηκε έκνομο και το ΕΑΜ κατηγορήθηκε για σωρεία αντεθνικών εγκλημάτων. Η προσφορά του στην εθνική αντίσταση αναγνωρίστηκε μόλις το 1981 επί πρωθυπουργίας Ανδρέα Παπανδρέου. Έκτοτε θεωρείται ως ένα από τα σημαντικότερα κομμάτια της νεότερης ελληνικής ιστορίας, με καθοριστικό ρόλο στην ιστορική και πολιτική πορεία της χώρας.
Παρακάτω ακολουθεί ο Ύμνος του ΕΑΜ σε εκτέλεση της Μαρίας Δημητρίαδη και Αφροδίτης Μάνου:
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο:
Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, Ανακτήθηκε από: el.wikipedia.org
Eric Hobsbawm. (2010). Η Εποχή των Άκρων. Αθήνα: Θεμέλιο
Διονύσης Χαριτόπουλος. (2009). Άρης ο Αρχηγός των Ατάκτων. Αθήνα: ΤΟΠΟΣ
Πολυμέρης Βόγλης. (2014). Η Αδύνατη Επανάσταση. Αθήνα: Αλεξάνδρεια
