Υπάρχουν επιστήμονες που αλλάζουν τον κόσμο και άνθρωποι που αλλάζουν την ιστορία, όχι μόνο με το μυαλό τους, αλλά και με την καρδιά τους. Ο Jonas Salk ανήκει και στις δύο κατηγορίες. Είναι ο γιατρός που ανακάλυψε το πρώτο ασφαλές και αποτελεσματικό εμβόλιο κατά της πολιομυελίτιδας, μιας από τις πιο επικίνδυνες παιδικές, και όχι μόνο, ασθένειες του 20ού αιώνα. Παράλληλα, όταν ρωτήθηκε αν κατοχύρωσε την ανακάλυψή του, απάντησε: «Το εμβόλιο ανήκει στο λαό. Μπορεί κανείς να κατοχυρώσει τον ήλιο;»
Η ιστορία του Salk, πέρα από το αδιαμφισβήτητο επιστημονικό ενδιαφέρον της, είναι βαθύτατα ανθρωποκεντρική και ηθική. Και παρά το γεγονός ότι ο ίδιος δεν απέκτησε ποτέ τα πλούτη ή τη φήμη που θα άρμοζαν στην ανακάλυψή του, άφησε πίσω του την πιο ανεκτίμητη κληρονομιά: την ελπίδα.
Η εποχή του φόβου
Για να κατανοήσουμε πλήρως τη σημασία του έργου του, πρέπει να φανταστούμε τη ζωή σε μια εποχή που η πολιομυελίτιδα έσπειρε τον τρόμο. Ήταν τα μέσα του 20ού αιώνα, και ο ιός της πολιομυελίτιδας ήταν πανταχού παρών: παραμόρφωνε, άφηνε ανεξίτηλα σημάδια ή οδηγούσε στον θάνατο. Οι επιδημίες προκαλούσαν πανικό, ιδιαίτερα τους θερινούς μήνες, προσβάλλοντας κυρίως παιδιά. Οι γονείς απέφευγαν να στείλουν τα παιδιά τους σε πισίνες, κινηματογράφους και ακόμη και σε σχολεία. Ο φόβος ήταν καθολικός. Κάθε καλοκαίρι η ίδια αγωνία: ποιος θα είναι ο επόμενος;
Μία από τις πιο ανατριχιαστικές εικόνες εκείνης της εποχής ήταν οι λεγόμενοι «σιδερένιοι πνεύμονες», τεράστιες μηχανές που βοηθούσαν τα θύματα της πολιομυελίτιδας να αναπνέουν όταν ο ιός παρέλυε τους αναπνευστικούς μύες. Παιδιά καθηλωμένα για εβδομάδες ή μήνες, με μοναδική επαφή με τον έξω κόσμο ένα μικρό άνοιγμα στο ύψος του προσώπου, αποτελούσαν εικόνες που τσάκιζαν την ψυχή.
Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1950, δεν υπήρχε ούτε θεραπεία ούτε πρόληψη. Υπήρχε μόνο φόβος, απομόνωση και θλίψη.
Τα πρώτα βήματα του Jonas Salk
Ο Jonas Salk γεννήθηκε το 1914 στο Μανχάταν της Νέας Υόρκης, παιδί μεταναστών Εβραίων από την Ανατολική Ευρώπη. Η οικογένειά του ήταν φτωχή και χωρίς ακαδημαϊκό υπόβαθρο, ωστόσο ο Jonas από μικρός έδειξε δίψα για γνώση και αίσθηση καθήκοντος απέναντι στην κοινωνία.
Σπούδασε ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και αργότερα στράφηκε στον κλάδο της ιολογίας. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου συμμετείχε στην ανάπτυξη εμβολίων για τους Αμερικανούς στρατιώτες, εμπειρία που έθεσε τα θεμέλια για τη μεγάλη του αποστολή.
Το 1947 μετακόμισε στο Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ για να αναλάβει ένα μικρό εργαστήριο ιολογίας. Εκεί ξεκίνησε και την προσπάθειά του για την ανάπτυξη του εμβολίου κατά της πολιομυελίτιδας.
Το πείραμα που άλλαξε την ιστορία
Ο Salk δεν ακολούθησε την πεπατημένη οδό. Ενώ οι έως τότε έρευνες επικεντρώνονταν σε ζωντανούς, εξασθενημένους ιούς, εκείνος επέλεξε μια πιο ασφαλή και καινοτόμο προσέγγιση: χρησιμοποίησε αδρανοποιημένο ιό, δηλαδή νεκρό.
Η επιλογή του αυτή δέχθηκε αρχικά έντονη κριτική. Πολλοί θεώρησαν ότι το εμβόλιο δεν θα ήταν αρκετά αποτελεσματικό. Όμως για τον ίδιο, το ρίσκο της αξιοποίησης ζωντανού ιού ήταν ηθικά αδιαπραγμάτευτο: «Δεν μπορούσα να διακινδυνεύσω να προκαλέσω σε ένα παιδί την ίδια την ασθένεια που προσπαθούσα να αποτρέψω», δήλωσε.
Η ανάπτυξη του εμβολίου υπήρξε μια τιτάνια προσπάθεια. Όταν τελικά έφτασε η στιγμή να δοκιμαστεί, ο Salk και η οικογένειά του έγιναν οι πρώτοι «εθελοντές». Το 1953 εμβολίασε τον εαυτό του, τη γυναίκα του και τα τρία τους παιδιά.
1954: Η χρονιά που ο κόσμος κρατά την ανάσα του
Το 1954 ξεκίνησε η μεγαλύτερη ιατρική κλινική δοκιμή στην έως τότε ιστορία, με περισσότερα από 1,8 εκατομμύρια παιδιά στις Ηνωμένες Πολιτείες να συμμετέχουν εθελοντικά στο πρόγραμμα δοκιμών του εμβολίου του Salk. Η ημέρα ανακοίνωσης των αποτελεσμάτων, η 12η Απριλίου 1955, έμεινε στην ιστορία ως «η μέρα που η ανθρωπότητα νικά».
Το εμβόλιο αποδείχθηκε ασφαλές και αποτελεσματικό, και μέσα σε λίγους μήνες ξεκίνησε η μαζική παραγωγή και χορήγησή του. Η πολιομυελίτιδα, που κάποτε φαινόταν αήττητη, άρχισε να υποχωρεί και να εξαφανίζεται σταδιακά.
«Θα μπορούσε κανείς να κατοχυρώσει τον ήλιο;»
Και τότε ήρθε η μεγάλη ερώτηση: «Ποιος έχει την πατέντα;»
Ο Salk θα μπορούσε να κατοχυρώσει την ανακάλυψή του και να γίνει δισεκατομμυριούχος. Αντ’ αυτού, απάντησε απλά: «Δεν υπάρχει πατέντα. Θα μπορούσε κανείς να κατοχυρώσει τον ήλιο;»
Η φράση αυτή έμεινε στην ιστορία. Ο Salk πίστευε ότι η επιστήμη οφείλει να υπηρετεί την κοινωνία και όχι το κέρδος. Για αυτό και το εμβόλιό του ανήκε σε όλους. Ο «ήλιος» πλέον ανήκε σε όλους, και τίποτα από τα δύο δεν θα αποτελούσε προϊόν εμπορευματοποίησης.
Η απόφασή του να διαθέσει το εμβόλιό του στην ανθρωπότητα, αρνούμενος κάθε οικονομικό όφελος, θεωρήθηκε πράξη ασύλληπτου αλτρουισμού, και με το δίκιο του, καθώς ακριβώς αυτό ήταν.
Από τη λάμψη, πίσω στη σκιά
Ο Jonas Salk έγινε ξαφνικά διάσημος. Εμφανίσεις σε τηλεοπτικές εκπομπές, βραβεία, προσκλήσεις από ηγέτες… Ωστόσο, σύντομα αποσύρθηκε από τα φώτα της δημοσιότητας, καθώς ήταν προσηλωμένος στο έργο του και, πάνω απ’ όλα, ταπεινός.
Το 1963 ίδρυσε το Salk Institute for Biological Studies στο Σαν Ντιέγκο της Καλιφόρνια, έναν ερευνητικό οργανισμό αφιερωμένο στην επιστημονική καινοτομία και τη διεπιστημονική σκέψη. Το ίδρυμα δεν ήταν μόνο ένα κέντρο ερευνών, αλλά και ένα πνευματικό καταφύγιο για επιστήμονες, φιλοσόφους και καλλιτέχνες.
Ο Salk συνέχισε να εργάζεται για το υπόλοιπο της ζωής του σε τομείς όπως η ανοσολογία, ο καρκίνος και το AIDS, χωρίς ποτέ να αναζητά τη δημοσιότητα.
Πέθανε το 1995, σε ηλικία 80 ετών. Δεν απέκτησε ποτέ βραβείο Νόμπελ· ίσως γιατί δεν του ταίριαζε η λάμψη των μεγάλων διακρίσεων. Ίσως γιατί η πράξη του ήταν τόσο ανθρώπινη που ξεπερνούσε ακόμα και την ίδια την επιστήμη. Όπως λένε πολλοί, το μεγαλύτερο βραβείο του ήταν τα χαμόγελα των παιδιών που έσωσε.
Μια παρακαταθήκη ανθρωπιάς
Η συμβολή του Jonas Salk δεν ήταν μόνο επιστημονική· είχε και βαθιά ηθική διάσταση. Μας έδειξε ότι ο ρόλος της επιστήμης δεν είναι να εξυπηρετεί συμφέροντα, αλλά τους ανθρώπους. Ότι μια ανακάλυψη έχει πραγματική αξία μόνο όταν γίνεται κτήμα όλων.
Σήμερα, χάρη στο εμβόλιο του Salk και στις προσπάθειες διεθνών οργανισμών, η πολιομυελίτιδα είναι σχεδόν πλήρως εξαλειμμένη. Από εκατοντάδες χιλιάδες κρούσματα ετησίως, φτάσαμε σε λίγες δεκάδες. Και αυτό, σε μεγάλο βαθμό, οφείλεται σε έναν ταπεινό επιστήμονα που δεν διεκδίκησε τίποτα για τον εαυτό του.
Σε μια εποχή όπου η επιστήμη συχνά αμφισβητείται ή εργαλειοποιείται, το παράδειγμα του Salk μάς υπενθυμίζει ότι ο πυρήνας της γνώσης πρέπει να είναι η αγάπη για τον άνθρωπο.
Επίλογος
Ο Jonas Salk αφιέρωσε τη ζωή του στην επιστήμη με έναν τρόπο που δύσκολα συναντά κανείς. Δεν κυνήγησε τη δόξα ούτε το κέρδος· ήθελε απλώς να προσφέρει. Και το πέτυχε, αλλάζοντας την πορεία μιας ολόκληρης εποχής. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι με τον τρόπο του νίκησε όχι μόνο έναν ιό, αλλά και τον εγωισμό της εποχής του. Σε έναν κόσμο που συχνά μοιάζει να ξεχνά τις ανθρώπινες αξίες, η ιστορία του μας υπενθυμίζει ότι η γνώση δεν κατοχυρώνεται· μοιράζεται.
Αν, λοιπόν, η επιστήμη είναι «φως», ποιος αποφασίζει άραγε ποιοι θα το δουν;
Πηγές:
World Health Organization, “History of polio vaccination”. Διαθέσιμο στο: https://www.who.int/news-room/spotlight/history-of-vaccination/history-of-polio-vaccination
Encyclopedia Britannica, “Jonas Salk – American physician and medical researcher”. Διαθέσιμο στο : https://www.britannica.com/biography/Jonas-Salk
Salk Institute for Biological Studies, “About Jonas Salk”. Διαθέσιμο στο : https://www.salk.edu/about/history-of-salk/
Weatherall, M. (2005) “Jonas Salk (1914–1995): A vaccine against polio”, BMJ, 330(7490), p. 1511. Διαθέσιμο στο: https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6351694/
BillMoyers.com, “Dr Billionaire, Meet Dr Salk”. Διαθέσιμο στο: https://billmoyers.com/story/dr-billionaire-meet-dr-salk/
