Η πρώτη κίνηση: Γερμανία 1933
Στις αρχές του Μάη του 1933, λίγο μετά την ανάδειξη του ναζιστικού καθεστώτος στη Γερμανία, ο Χίτλερ προχώρησε σε μια άκρως σκοταδιστική κίνηση. Στην πλατεία Μπέμπελπλατς του Βερολίνου συγκεντρώθηκαν 40.000 άνθρωποι, εκ των οποίων 5.000 φοιτητές μέλη του Ναζιστικού Κόμματος μαζί με καθηγητές τους, μετέφεραν κάρα με βιβλία που είχαν κριθεί ως «αντιγερμανικά». Στην κατηγορία αυτήν, ανήκαν βιβλία γραμμένα από Εβραίους, Κομμουνιστές και ειρηνιστές που απειλούσαν το καθεστώς. Τη μέρα εκείνη περίπου 100.000 βιβλία παραδόθηκαν στις φλόγες ενώ στο γεγονός πρωτοστάτησε ο Γκέμπελς, Υπουργός Προπαγάνδας, ο οποίος τόνιζε ότι ο μελλοντικός Γερμανός άνδρας δεν θα είναι άνδρας των βιβλίων. Κάτι τέτοιο δεν άργησε να συμβεί και στην Ελλάδα, λίγους μήνες αργότερα.
Το εργατικό κίνημα και η ελεύθερη σκέψη
Το ελληνικό εργατικό κίνημα είχε αποκτήσει πολύ μεγάλη δύναμη με αποτέλεσμα η ανασφάλεια της αστικής τάξης και ο φόβος για μια επανάσταση αντίστοιχη με αυτήν της Σοβιετικής Ένωσης να έχει εκτοξευτεί. Από τα 1930 ως τα 1936 έλαβαν χώρα πολλές απεργίες και διαδηλώσεις με μεγάλη απήχηση, πολλές εκ των οποίων κατεστάλησαν με αίμα. Ένα μόνο παράδειγμα αποτελεί η εξέγερση της Θεσσαλονίκης τον Μάη του 1936 όταν εννέα εργάτες έχασαν τη ζωή τους. Για το καθεστώς και τους οπαδούς του, η δυνατή φωνή του εργατικού κινήματος έπρεπε να σωπάσει με κάθε τρόπο. Ο Μεταξάς μάλιστα σε ομιλία του στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης τόνισε ότι απαγορεύει στον οποιονδήποτε να έχει διαφορετικές ιδέες από αυτές του κράτους ενώ προτιμάει οι αντιφρονούντες να μείνουν αμόρφωτοι. Έτσι, εργάτες και φοιτητές που λάμβαναν μέρος στο κίνημα διώχθηκαν και στάλθηκαν σε ξερονήσια.
Η ελληνική «μετάφραση»: 16 Αυγούστου 1936
Ακολουθώντας το παράδειγμα αυτό κατά το οποίο αμέτρητα βιβλία παραδόθηκαν στις φλόγες ενώ οι συγγραφείς τους διώχθηκαν, κλείστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή εκτελέστηκαν, στις 16 Αυγούστου του 1936, μόλις 12 μέρες μετά την εγκαθίδρυση της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου στην Ελλάδα, ο Ιωάννης Μεταξάς οργάνωσε μαζικό κάψιμο βιβλίων στην χώρα. Η κίνηση αυτή του δικτάτορα έκανε φανερή τη πολιτική συγγένεια με τα αντίστοιχα καθεστώτα σε Γερμανία και Ιταλία ενώ στόχευε, ανάμεσα σε άλλα, στην τρομοκράτηση του εργατικού κινήματος.
Στις 16 Αυγούστου του 1936, το καθεστώς οργάνωσε κάψιμο «ανθελληνικών» και «κομμουνιστικών» βιβλίων σε μεγάλες πόλεις δημοσιεύοντας προσκλήσεις όπως : «Η Εθνική Φοιτητική Νεολαία Πειραιώς προβαίνουσα εις την εξαφάνισιν δια πυράς ολοκλήρου σειράς κομμουνιστικών εντύπων την προσεχή Κυριακήν και ώραν 8 μ.μ. και εν τη πλατεία Πασαλιμανίου Πειραιώς προσκαλεί άπαντας τους εθνικόφρονας νέους, όπως προσέλθουν εν τη πλατεία Τερψιθέας 7 μ.μ. ίνα εν σώματι μεταβούν και συμμετέχουν εις την τελετήν». Σύμφωνα με εφημερίδες της εποχής, η πρωτοβουλία ανήκε σε «εθνικόφρονες φοιτητές». Η έννοια των «κομμουνιστικών εντύπων» ερμηνευόταν ποικιλοτρόπως και μάλλον κατά το δοκούν από το καθεστώς καθώς εκτός από Μάρξ και Λένιν, ρίχθηκαν στην πυρά έργα του Παπαντωνίου, του Καζαντζάκη, του Μυριβήλη, του Τολστόι, του Φρόιντ καθώς και των αρχαίων Σοφοκλή και Περικλή. Συνολικά, απαγορεύτηκαν περίπου 450 τίτλοι βιβλίων. Τα βιβλία αυτά είχαν κατασχεθεί από βιβλιοπωλεία, πρακτορεία και σπίτια συλληφθέντων.
Στις εφημερίδες, δημοσιευόταν και ανακοίνωση της φασιστικής οργάνωσης ΕΕΕ που καλούσε τους ακροδεξιούς φοιτητές να λάβουν μέρος στην τελετή. Ακροδεξιός φοιτητής και μέλος της ΕΕΕ έβγαλε λόγο στον οποίο τόνισε «ρίχνομεν εις τας φλόγας το μίασμα αυτό της σκέψεως και της ψυχής του Έθνους από την ηθική σκλαβιά εις την οποία συνέτειναν και τα βιβλία αυτά». Η φωτιά που κατάπιε τα βιβλία, άναψε επίσης από ακροδεξιό φοιτητή.
Η «εθνικοφροσύνη» ως πρόσχημα καταστολής
Η πράξη αυτή θα έπρεπε να είναι αρκετή ώστε να καταδικαστεί το δικτατορικό καθεστώς. Η δικτατορία όμως έντυνε αυτήν την απίστευτα οπισθοδρομική κίνηση τονίζοντας ότι γινόταν στο όνομα της «εθνικοφροσύνης». Αυτή η «εθνικοφροσύνη» λειτουργούσε ως κάλυμμα για όλες τις απαράδεκτες ενέργειες του καθεστώτος του Μεταξά. Στα πλαίσια της δημιουργίας του «Γ Ελληνικού Πολιτισμού», δεν υπήρχε χώρος για δημοκρατικό πνεύμα. Επρόκειτο για ένα ξεκάθαρο χτύπημα κατά της ανάπτυξης κριτικής σκέψης. Τέτοια καθεστώτα, αποσκοπούν στην δημιουργία ενός κόσμου που ξεχειλίζει από ατομισμό, με τον λαό αποχαυνωμένο και πιστό ακόλουθο και εκτελεστή των εκ των άνωθεν εντολών. Στα πλαίσια αυτής της λογικής, εκτός από τα βιβλία, έκλεισαν θέατρα και περιοδικά ενώ όσοι φανέρωναν τέτοιες ιδέες ακόμα και αν δεν δραστηριοποιούνταν στο εργατικό κίνημα, εξορίζονταν, βασανίζονταν και εκτελούνταν.
Ο Μπρεχτ και η απάντηση της τέχνης
Από τα γεγονότα του 1933 στη Γερμανία εμπνεύστηκε και ο Μπέρτολτ Μπρεχτ το ποίημα:
Όταν διαταγή έβγαλε το καθεστώς να καούνε
σε δημόσιες πλατείες τα βιβλία που
περικλείνουν ιδέες ανατρεπτικές,
κι από παντού κεντρίζανε τα βόδια
να σέρνουν κάρα ολόκληρα
με βιβλία για την πυρά, ένας εξορισμένος
ποιητής, ένας απ’ τους καλύτερους,
διαβάζοντας των βιβλίων τον κατάλογο,
με φρίκη του είδε πως τα δικά του
τα είχανε ξεχάσει. Χύμηξε στο γραφείο του
με τις φτερούγες της οργής, κι έγραψε στους τυράννους ένα γράμμα:
«Κάψτε με!» έγραφε με πένα ακράτητη, «κάψτε με!
Μ’ αφήσατε έξω! Δε μπορείτε να μου το κάνετε αυτό, εμένα!
Την αλήθεια δεν έγραφα πάντα στα βιβλία μου; Και τώρα
μου φερνόσαστε σαν να ‘μαι ψεύτης! Σας διατάζω:
Κάψτε με!»
Μια κραυγή ειρωνείας και αξιοπρέπειας απέναντι στην υποκρισία και τον φόβο.
Πηγές:
-
Deutsche Welle (DW): “Als die Nazis Bücher verbrannten”. Αναλυτικό αφιέρωμα στο κάψιμο βιβλίων από το ναζιστικό καθεστώς το 1933. www.dw.com
-
Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών – Η περίοδος του Μεσοπολέμου στην Ελλάδα. Ιστορικά στοιχεία για το εργατικό κίνημα, τη λογοκρισία και τις διώξεις επί Μεταξά. kke.gr
-
Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων – Ψηφιοποιημένο Αρχείο Τύπου 1936–1941. Πρωτογενείς πηγές από εφημερίδες της εποχής για τα γεγονότα των καψίματων.
catalog.parliament.grAdvertising
