Είναι αρκετές οι φορές που ταινίες παρουσιάζουν εκλεκτικές συγγένειες, χωρίς όμως να έχουν βασιστεί η μία στην άλλη. Μια τέτοια περίπτωση έχουμε και με τις τρεις ταινίες που πραγματευόμαστε εδώ: Τα Παιδικά Χρόνια του Ιβάν, του Andrei Tarkovsky, το Come and See (Έλα να Δεις), του Elem Klimov και το Βαμμένο Πουλί, του Václav Marhoul. Αυτή η άτυπη τριλογία καταπιάνεται με τις κακουχίες που υφίστανται τα παιδιά σε εποχές πολέμου και πιο συγκεκριμένα στις σλαβικές χώρες κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ας δούμε κάθε ταινία ξεχωριστά.
Τα Παιδικά Χρόνια του Ιβάν//Ivan’s Childhood (1962)
του Andrei Tarkovsky
Ο Ιβάν είναι ένα νεαρό αγόρι που, πρόθυμο να βοηθήσει την μητέρα Ρωσία, δουλεύει ως ανιχνευτής για τον σοβιετικό στρατό κατά των γερμανικών στρατευμάτων. Υπό την επίβλεψη τριών στρατιωτικών στελεχών, ο Ιβάν θα χαθεί στις κακουχίες, στις απώλειες και στον κυνισμό του πολέμου, ενώ διατηρεί και αναμνήσεις παλιότερων και πιο αθώων εποχών.
Στην πρώτη του και στην πιο προσβάσιμη ταινία του, ο Tarkovsky σκιαγραφεί το χάσιμο της αθωότητας εν καιρώ πολέμου , δείχνοντας από νωρίς την ποιητική χρήση της κάμερας-ιδιαίτερα στην κορυφαία σκηνή με το φιλί. Μια σκληρή ταινία, όπως φαίνεται και από το τέλος της, που ανοίγει την άτυπη τριλογία που παρουσιάζουμε εδώ.
Έλα να Δεις//Come and See (1985)
του Elem Klimov
Ένα νεαρό αγόρι στην Λευκορωσία οπλίζεται με ένα τουφέκι, αφήνει την οικογένειά του και το χωριό του και εισέρχεται στον σοβιετικό στρατό στην μάχη κατά των Γερμανών. Γρήγορα φαίνονται οι συνέπειες αυτής της απόφασης: θα απομακρυνθεί από τα στρατεύματα, θα βρει μια νεαρή κοπέλα, θα δεχθεί επίθεση από Γερμανούς αλεξιπτωτιστές, ενώ γυρνώντας στο χωριό του θα συνειδητοποιήσει πως όλοι έχουν σφαγιαστεί. Και το κακό δεν σταματάει εκεί. Συνεχώς στο κυνήγι από τα γερμανικά στρατεύματα, θα προσποιηθεί τον κάτοικο ενός χωριού και θα δει -σε όλη του την έκταση- τον ζόφο που κρύβει η ανθρώπινη καρδιά: το σφάξιμο και το κάψιμο ενός ολόκληρου χωριού από τον ναζιστικό στρατό.
Μια ταινία που, παρόλο που δεν πρόκειται για ταινία τρόμου, σε τρομοκρατεί ασταμάτητα με το πώς καταστρέφεται η ζωή ενός αγοριού και με τις κτηνωδίες που διεπράχθησαν από τα ναζιστικά χέρια, που κυριολεκτικά έκαψαν 628 χωριά στην Λευκορωσία. Ο Klimov δεν κρύβει τίποτα, αλλά με μια δραστήρια κάμερα και μια καταπληκτική φωτογραφία μάς δείχνει το πρόσωπο του κακού, στην δεύτερη και ίσως πιο σκληρή ταινία που διέπει αυτήν την τριλογία.
Το Βαμμένο Πουλί//The Painted Bird (2019)
του Václav Marhoul
Σε μια χώρα της ανατολικής Ευρώπης, κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ένα αγόρι θα περάσει ένα οδοιπορικό κακουχιών: το σπίτι του θα καεί, θα βιαστεί, θα ταφεί, θα δεχθεί πυρά, θα αναγκαστεί να σκοτώσει έναν κακοποιητή του, θα “υιοθετηθεί” από τον σοβιετικό στρατό, θα πλακωθεί, ενώ θα αναζητήσει και τον πατέρα του.
Βασισμένη στο βιβλίο του Jerzy Kosinski, η ταινία του Marhoul-με την οποία κλείνει η άτυπη τριλογία μας- διατηρεί μια διαλεκτική σχέση με τις δύο προηγούμενες ταινίες. Η σκληρότητά της δεν γνωρίζει όρια, ακόμα και αν συνοδεύεται από μια υπέροχη φωτογραφία και ένα πλούσιο καστ και έχει πρωταγωνιστή ένα φαινομενικά αθώο παιδί. Αντίθετα μας δείχνει την αγριότητα και τις κακουχίες απευθείας, οι οποίες μπορούν να στερήσουν από ένα νεαρό αγόρι την παιδική του αθωότητα και να την αντικαταστήσουν με βαθιά τραύματα.
Αντί επιλόγου…
Είναι φανερά -ακόμα και από τις εικόνες- τα θέματα που διέπουν αυτήν την τριλογία: παιδιά στην ανατολική Ευρώπη, σε περίοδο πολέμου, που περνάνε πλείστες κακουχίες. Τρεις ταινίες που διατηρούν μια άρρητη συζήτηση μεταξύ τους, με παρόμοια αισθητική και παρόμοιους αντιπολεμικούς προβληματισμούς, δείχνοντας και καταδικάζοντας τα απύθμενα βάθη της ανθρώπινης σκληρότητας.
