Οι σκηνοθέτες που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν σημαντικοί είναι αρκετοί. Αυτοί που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν κορυφαίοι λίγοι. Παρόλα αυτά υπάρχουν και εκείνοι που μέσω του έργου τους έχουν καταφέρει να ωθήσουν το σινεμά σε νέα επίπεδα αφήνοντας την σφραγίδα τους στο πώς σκεφτόμαστε για ταινίες. Ένας τέτοιος μεγάλος σκηνοθέτης είναι ο Robert Bresson. Αυτό το άρθρο, πέρα από μια καταγραφή των ιδιαιτεροτήτων και των καινοτομιών του Μπρεσονικού κινηματογράφου (καθώς και μια εισαγωγή σε αυτόν), δεν θα κρύψουμε ότι αποτελεί συγχρόνως και ένα γράμμα αγάπης σε έναν υπέρμετρα μεγαλοφυή καλλιτέχνη.
Πριν καταπιαστούμε με τα υφολογικά στοιχεία ας εξετάσουμε λίγο την θεματολογία του Bresson. Μεταξύ των ηρώων του βλέπουμε έναν καχεκτικό ιερέα που παλεύει με την υγεία και την πίστη του ( “Το Ημερολόγιο ενός Εφημέριου”), ένα δύστροπο κορίτσι που λοιδορείται και αγνοείται από όλο το χωριό ( “Mouchette”), έναν μικροκλέφτη (“Πορτοφολάς”), έναν βασανισμένο νεαρό που φλερτάρει με την αυτοκτονία (” Le Diable Probablement”) και έναν γάιδαρο ( “Στη τύχη ο Μπαλταζάρ), μεταξύ άλλων.
Αυτό που συνδέει όλες αυτές τις ιστορίες είναι η αγωνία στην οποία ρίχνονται οι χαρακτήρες, καταδικασμένοι να παλεύουν με τις δικές τους ανησυχίες και αμφιβολίες, καθώς και με την σκληρότητα και την κακία του κόσμου. Βλέπουμε έναν Μπαλταζάρ να ξυλοκοπείται, έναν ιερέα αντιμέτωπο με έλκος στο στομάχι και με την συκοφαντία μιας κωμόπολης, άτομα να ωθούνται στο έγκλημα, στην βία, στην θλίψη και σε πάθη. “Αν έπρεπε να χαρακτηρίσω τον Bresson” λέει ο Jean- Luc Godard “θα τον έλεγα Μέγα ιεροξετεαστή, κάποιος που παρά το ρίσκο ή τον κίνδυνο διεισδύει στα βάθη ενός ανθρώπινου όντος”. Πράγματι, ερωτήματα γύρω από την ύπαρξη και τον αναπόφευκτα συνοδό πόνο ανακινούνται στις ταινίες του Bresson, αλλά όχι με τρόπο που μπορεί να φανεί εξεζητημένος ή υποκριτικός. Πάνω σε αυτόν τον τρόπο, στα υφολογικά στοιχεία δηλαδή, θα στραφούμε τώρα.
Υπάρχει ένα ανέκδοτο σύμφωνα με το οποίο ο Orson Welles μπήκε σε έναν κινηματογράφο, έκατσε στη θέση του και μόλις κατάλαβε ότι η ταινία που παιζόταν ήταν του Bresson σηκώθηκε και έφυγε. Τέτοιες αντιδράσεις στις ταινίες του Γάλλου σκηνοθέτη είναι συνηθισμένες, λόγω των ιδιαίτερων στυλιστικών επιλογών του. Η πιο προφανής από αυτές είναι ο αυτοματισμός με τον οποίο παίζουν οι ήρωες (οι ταινίες του Λάνθιμου έχουν το ίδιο χαρακτηριστικό). Ο Bresson πάνω από όλα προσπαθούσε να αναπαράγει την ζωή, τις αυτόματες καθημερινές πράξεις και έτσι απεχθανόταν τους ηθοποιούς, καθότι προβάλλουν μια μαθημένη τεχνική στην ερμηνεία τους. Πράγματι, όσο προχωράμε χρονικά στην φιλμογραφία του βλέπουμε όλο και λιγότερους επαγγελματίες ηθοποιούς στα καστ του. Αν οι “επίπεδες” Λανθιμικές ερμηνείες ξενίζουν κάποιους, τότε οι Μπρεσονικές θα τους αποστρέψουν. Παρόλα αυτά, ως τεχνική προσπαθεί να αποβάλει την θεατρικότητα και την δραματικότητα, θέση στην οποία θα επιστρέψουμε σε λίγο. Oι αυτόματες αυτές ερμηνείες βέβαια με έναν παράδοξο τρόπο συμβάλλον στην μέγιστη συγκίνηση:
“Καταλαβαίνω πως όσο πιο αυτόματος είμαι τότε τόσο πιο συγκινητικός είμαι“.
Ένα άλλο σήμα κατατεθέν του Bresson είναι η ελλειπτική θεώρηση του χώρου και του χρόνου. Ας δούμε ένα παράδειγμα: στο “‘Ενας Καταδικασμένος σε Θάνατο Απέδρασε”, ο κεντρικός ήρωας πρέπει να στρίψει στη γωνία και να σκοτώσει έναν φρουρό της φυλακής. Παρόλα αυτά τον ίδιο τον φόνο δεν τον βλέπουμε ποτέ, μονάχα τον ακούμε. Στο “Στην τύχη ο Μπαλταζάρ” υπάρχει μια σκηνή που ο γάιδαρος επιταχύνει επικίνδυνα τραβώντας ένα κάρο. Αντί να δούμε όλη την σκηνή στην ολότητά της, βλέπουμε τον Bresson να εστιάζει σε μερικά μέρη της, όπως σε ένα τροχό. Ελλειπτική θεώρηση του χώρου λοιπόν σημαίνει πως δεν δείχνεται όλο το συμβάν αλλά ένα μέρος του, ενώ το υπόλοιπο υπονοείται. Πράγματι, ο μεγάλος Γάλλος σκηνοθέτης είχε πει πως η τέχνη έγκειται στην υπόδειξη και επομένως αν φανερώνεις τα πάντα, τότε δεν κάνεις τέχνη. Με την χωρική ελλειπτικότητα συμβαδίζει και μια χρονική ελλειπτικότητα. Μπορούμε π.χ. να δούμε έναν άνθρωπο σε ένα αστυνομικό τμήμα αλλά μόνο μετά από 20 λεπτά να μάθουμε ότι αυτό το γεγονός σχετίζεται με έναν φόνο (“Στην τύχη ο Μπαλταζάρ”). Η Μπρεσονική αφήγηση λοιπόν δεν ακολουθεί μια γραμμική σαφήνεια αλλά μια ελλειπτική, μινιμαλιστική (Less-is-more) πορεία.
Αυτή η ελλειπτικότητα εισάγει τον θεατή σε κάτι αξιοθαύμαστο: σε μια διαδικασία σύνθεσης και σκέψης, αλλά ταυτόχρονα και σε μια έντονη συγκίνηση. Καλούμαστε να υποθέσουμε και να συνθέσουμε εμείς το τι πιθανόν να έχει συμβεί, μέσω των υποδείξεων του Bresson. H ιστορία δεν μας επιβάλλεται ξεκάθαρα, αλλά μας υποβάλλεται ευγενικά, μας προσκαλεί και μας προκαλεί να φτιάξουμε το μωσαϊκό της βρίσκοντας με τον συλλογισμό μας τα απόντα κομμάτια. Παρόλα αυτά, αυτή η διαδικασία δεν είναι μια ξερή νοητική δραστηριότητα, αλλά συμπλέει με τις πιο δυνατές συγκινήσεις, αν βέβαια είσαι ανοιχτός σε αυτές. Πώς μπορεί κάποιος να μην συγκινηθεί βλέποντας ένα ολόκληρο χωριό να αντιμετωπίζει την Mouchette σαν απόκληρο και αυτή να αντιδρά με έναν δηλητηριώδη (για την ίδια) κυνισμό; Πώς μπορεί κάποιος να μην δακρύσει στην τελευταία σκηνή του “Πορτοφολά”, όπου ο ήρωας, κρατούμενος πια, σώζεται μέσω της αγάπης; Το Μπρεσονικό σύμπαν είναι ένας κόσμος που η πιο υψηλή αφαίρεση συμβαδίζει με την πιο βαθιά συγκίνηση. “Θα προτιμούσα οι άνθρωποι να νιώθουν μια ταινία προτού την καταλάβουν” μας λέει και εμείς ταπεινά θα πρέπει να συμφωνήσουμε.
Όλες αυτές οι τεχνικές συγκλίνουν στον κύριο σκοπό του Bresson: την αποβολή του θεατρικού στοιχείου, δηλαδή “της έκφρασης μέσω του προσώπου, χειρονομιών και φωνής“. Ο ατόφιος κινηματογράφος που αποσκοπείται εδώ σφραγίζεται μέσω κινήσεων της κάμερας, μέσω του τι περιέχεται και τι υπολείπεται από το κάδρο. Σε ένα θέατρο ίσως να βλέπαμε τη σκηνή ενός τσακωμού στην ολότητά της αλλά στο “L’argent” πχ βλέπουμε μόνο την κάμερα να εστιάζει σε ένα χέρι που σπρώχνει κάποιον.
“Οι δραματικές τέχνες πρέπει να αποφευχθούν”, αναφέρει, “δεν έχουν τίποτα να κάνουν με τον κινηματογράφο”.
Για τον ρόλο των χεριών στον Bresson δες αυτό το εξαιρετικό βίντεο του Kogonada: https://youtu.be/uk_yKYhBjKA
Μιλώντας για τον Bresson ο Louis Malle επισημαίνει: “Μου φαίνεται ότι το σινεμά έχει εισέλθει σε μια ζώνη που προηγουμένως είχε μετά βίας αγγίξει“. Η ζώνη αυτή, καταλαβαίνουμε, είναι η ζώνη του καθαρού κινηματογράφου, μακριά από τις συμβάσεις της θεατρικής αφήγησης και θεώρησης των πραγμάτων. Είναι πραγματικά σπάνιο για έναν σκηνοθέτη να πετύχει κάτι τέτοιο και για αυτό μάλλον ο Bresson θαυμάζεται από πολλούς μεταξύ των οποίων τον Godard, τον Tarkovsky και τον Bergman.
Θα μπορούσε κανείς να πει πολλά παραπάνω για τον Bresson αλλά εμείς θα βάλουμε μια στίξη εδώ, ελπίζοντας πως θα ανακινήσουμε στον αναγνώστη το ενδιαφέρον για αυτόν τον μεγάλο σκηνοθέτη. Το ερώτημα ποιον θα ενδιέφερε τώρα ένα άρθρο για τον Βresson δεν με απασχόλησε ούτε στιγμή, καθότι οι σπουδαίοι καλλιτέχνες, όντας διαχρονικοί, είναι και πάντα επίκαιροι. Σταματώντας εδώ το εγκώμιο, θα κλείσω με την περιγραφή της τελευταίας σκηνής του “Στην τύχη ο Μπαλταζάρ”. Ο γάιδαρος έχοντας πυροβοληθεί από τελωνειακούς φρουρούς των συνόρων, ξαπλώνει στο έδαφος και περιβάλλεται από ένα κοπάδι πρόβατα. Λίγο πριν πάρει την τελευταία του ανάσα, τα πρόβατα αρχίζουν και απομακρύνονται. Η ανθρώπινη σκληρότητα τον νίκησε. Αλλά αυτός ήταν Άγιος πια.
Μερικές διαφωτιστικές συνεντεύξεις για/με τον Bresson:
