Οι φυλακές υπήρχαν από αρχαιοτάτων χρόνων ως προληπτικό μέσο μέχρι την εκτέλεση της ποινής του κατηγορουμένου ή μέχρι την εκδίκαση της υπόθεσης. Είχαν την έννοια της κράτησης και όχι της τιμωρίας. Μέχρι την καθιέρωσή της ως μορφή τιμωρίας δεν είχε διακριτή αρχιτεκτονική μορφή.
Η μέθοδος σωφρονισμού μέσω φυλάκισης και εγκλεισμού υπήρχε από την αρχαιότητα, αλλά ως κύρια ποινική μέθοδος καθιερώθηκε τον 18ο αιώνα. Η ιδέα της φυλάκισης δεν περιορίζεται μόνο στον φυσικό εγκλεισμό του ανθρωπίνου σώματος, αλλά και στον νοητικό εγκλεισμό. Η αρχιτεκτονική σε συνδυασμό με την μηχανική αποτελούν τα εργαλεία για τη δημιουργία του χώρου του εγκλεισμού.
Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός στις φυλακές του 19ου αιώνα βασίζεται στο σύστημα του διαχωρισμού στο κτίριο με στόχο τον έλεγχο και την απομόνωση. Οι κρατούμενοι ήταν αποκλεισμένοι σε κελιά πλήρους και συνεχούς απομόνωσης. Εναλλακτική θεώρηση της ίδιας περιόδου ως προς τη μέθοδο απομόνωσης ήταν το σύστημα της σιωπής, στο οποίο τα κελιά ήταν αποκλειστικά χώροι διανυκτέρευσης, ενώ την υπόλοιποι ημέρα οι κρατούμενοι απασχολούνταν σε διάφορες εργασίας σε καθεστώς απόλυτης σιωπής και απαγόρευσης επικοινωνίας. Αποτέλεσμα και των δύο συστημάτων ήταν μία σκληρή απομόνωση και αισθητηριακή αποστέρηση.
Ο Michel Foucault έχει ασχοληθεί επισταμένως με το ζήτημα των φυλακών και του ποινικού συστήματος και έχει υποστηρίξει σε πολλά έργα του ότι τα καταναγκαστικά έργα, η κράτηση και η επανορθωτική φυλάκιση σε συνδυασμό με διεφθαρμένους φύλακες, αθώους ήρωες είναι οι επικρατούσες συνθήκες παράλληλα με την αβάσιμη χρήση βίας, τον αυταρχισμό της εξουσίας και τις διαμάχες των συγκρατούμενων.
Κατά τον 18ο αιώνα, περί το 1785, ο Jeremy Bentham πρότεινε το Πανοπτικόν ως σχέδιο για φυλακές (η «φυλακή του μέλλοντος» και λοιπά ιδρύματα που στεγάζουν τρόφιμους (π.χ. σχολεία, ψυχιατρεία, νοσοκομεία κλπ.). Βασική ιδέα ήταν η συνεχής επίβλεψη όλων των κρατουμένων από έναν κεντρικό παρατηρητή. Δεδομένου του σχεδιασμού οι επιτηρούμενοι δεν ήταν σε θέση να γνωρίζουν αν επιτηρούνται ή όχι γιατί δεν μπορούσαν να δουν τον εππιτηρητή, οπότε διαρκώς συμπεριφέρονταν σαν να επιτηρούνται και το Πανοπτικόν δημιουργούσε μια «ηθική» συμπεριφορά πειθαρχημένου ατόμου.
Ο Foucault θεώρησε το Πανοπτικόν ως το απόλυτο σύμβολο του τρόπου επιβολής της εξουσίας και αναφέρει: «το αρχιτεκτονικό τούτο συγκρότημα να είναι μια μηχανή για την εγκαθίδρυση και τη στήριξη ενός είδους εξουσίας ανεξάρτητης από εκείνον που την ασκεί. Κοντολογίς, οι κρατούμενοι να παγιδεύονται και να υφίστανται μιαν εξουσία της οποίας οι ίδιοι είναι οι φορείς». Το Πανοπτικόν αποτελεί πηγή έμπνευσης για το σωφρονιστικό σύστημα και έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης για πολλά κτίρια φυλακών.
Τυπολογία
Η εξέλιξη της τυπολογίας σχετίζεται και με την εξέλιξη των νόμων περί φυλάκισης σε κάθε χώρα. Πριν από το 1890 οι φυλακές δεν είχαν σχεδιαστεί για να έχουν αυτή τη λειτουργία. Ήταν μοναστήρια, επαύλεις ή κάστρα, κτίρια τα οποία περιβάλλονταν από αυλή και είχαν ως στόχο την απομόνωση και την περισυλλογή και υπέστησαν την κατάλληλη ανακαίνιση για να φιλοξενήσουν αυτή τη χρήση. Ο συστηματικός σχεδιασμός τους ξεκίνησε από το 1890 και μετά.
Έτσι, κατά τον 19ο αιώνα κυριάρχησε η ακτινωτή διάταξη και οι φυλακές αυτές χωροθετήθηκαν σε αστικές περιοχές. Η ακτινωτή διάταξη αποτελεί εν μέρει εξέλιξη του Πανοπτικού. Στο κέντρο ήταν το σημείο ελέγχου και οι πτέρυγες διατάσσονταν ακτινωτά περιμετρικά αυτού.
Στα μέσα του 20ου αιώνα ήταν σύνηθες το μοντέλο του τηλεγραφόξυλου. Η πρώτη φυλακή αυτής της διάταξης σχεδιάστηκε το 1898 από τον Γάλλο αρχιτέκτονα Francisque Henri Poussin. Πρόκειται για τη φυλακή Fresnes, κοντά στο Παρίσι, χωρητικότητας 2000 κρατουμένων. Αυτή η τυπολογία έδωσε λύση στους περιορισμούς της προηγούμενης σχετικά με τον περιορισμό στη δυνατότητα επέκτασης. Το κεντρικό σημείο επιτήρησης αντικαθίσταται από ένα κεντρικό διάδρομο επιτήρησης έμπροσθεν των κελιών.
Την ίδια περίοδο δημιουργήθηκε η φυλακή- ουρανοξύστης. Πρόκειται ουσιαστικά για την καθ’ύψος ανάπτυξη και οργάνωση της φυλακής που προσφέρθηκε ως λύση στην περίπτωση που υπήρχε ένα μικρό οικόπεδο, ελαττώνοντας τις περιπτώσεις αποδράσεων και μειώνοντας το κόστος για την περίφραξη.
Ακολούθησε μια παραλλαγή του τηλεγραφόξυλου, με τον διαχωρισμό κτιρίων από τον κεντρικό κορμό. Η περίοδος που εφαρμόστηκε αυτή η τυπολογία ήταν περίπου από το 1949 έως το τέλος της δεκαετίας του ’70. Η περίοδος αυτή ήταν περίοδος έρευνας για τους μηχανικούς σχετικά με το βέλτιστο μοντέλο των σωφρονιστικών ιδρυμάτων.
Κατά τη δεκαετία του ’80, οι φυλακές ήταν πιο συμπαγείς και αυτό δικαιολογείται από την αύξηση της τρομοκρατίας, οπότε άλλαξε και η σχετική νομοθεσία. Από τη δεκαετία του 1990 και εντεύθεν υπήρξε μια επιστροφή στην τυπολογία του τηλεγραφόξυλου με τροποποιήσεις.
Το έργο ενός αρχιτέκτονα στον σχεδιασμό μιας φυλακής είναι πολύ δύσκολο. Υπάρχουν πολλά σενάρια που πρέπει να λάβει υπ’ όψιν και δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί ο τύπος και η ποιότητα των χώρων των κρατουμένων όταν οι απαιτήσεις της ζωής ενός κρατούμενου είναι ασαφείς και αποτελούν απόρροια των δικαιωμάτων που δύνανται να παραχωρηθούν σε αυτόν.
Βασικοί Χώροι στις φυλακές
- Κελιά
Τα κελιά είναι διάστασης 1,00μ επί 2,10μ ή ελαφρώς μεγαλύτερα, αναλόγως της κατηγορίας της φυλακής, με υποτυπώδη υδραυλική εγκατάσταση. Τα παράθυρα φέρουν κιγκλιδώματα και συνήθως είναι κατασκευασμένα σε υψηλότερο σημείο από το οπτικό πεδίο ενός ανθρώπου και έχουν μικρό πλάτος. Τα κελιά απομόνωσης έχουν λίγο διαφορετική διάταξη και δίδεται ιδιαίτερη προσοχή στην ηχητική απομόνωση και τον αισθητηριακό περιορισμό.
- Χώρος Προαυλισμού
Υπαίθριοι χώροι καλυμμένοι από τσιμέντο, με υψηλή περίφραξη, κιγκλιδώματα και πλέγματα στην απόληξη. Δεν υπάρχει βλάστηση ούτε και ζωική παρουσία. Στην περίπτωση της φυλακής- ουρανοξύστη, οι χώροι προαυλισμού απαντώνται στο δώμα.
- Χώρος επισκεπτηρίου
Ο χώρος αυτός είναι ο ενδιάμεσος χώρος μεταξύ της εντός και εκτός των τειχών κοινωνίας. Υπάρχει διάκριση μεταξύ ανοιχτών και κλειστών χώρων με αυστηρά μέτρα επιτήρησης. Υπάρχουν επίσης χώροι επισκεπτηρίου όπου επιτρέπεται η συνένωση για λίγη ώρα της οικογένειας, ειδικά διαμορφωμένοι για παιδιά (χωρίς να σημαίνει ότι είναι ευχάριστοι).
Ο σχεδιασμός μιας φυλακής δεν είναι ούτε απλό ούτε εύκολο έργο. Για τον επιτυχή σχεδιασμό θα πρέπει να συνεργαστούν πολλοί επαγγελματίες και εμπειρογνώμονες (μηχανικοί, αρχιτέκτονες, πολεοδόμοι, κοινωνιολόγοι και οι τελικοί χρήστες).
Project: Μεταμόρφωση στις φυλακές
Frank Gehry: Πώς θα είναι οι φυλακές αν αρχίζαμε να φερόμαστε στους κρατουμένους ως ανθρώπινα όντα;
Αυτό αναρωτιέται ο Frank Gehry στο ντοκιμαντέρ Building Justice που προβλήθηκε στο Architecture & Design Film Festival στη Νέα Ορλεάνη το 2019. Το 2016 ο Gehry προσκλήθηκε από την ΜΚΟ Open Society Foundations να συμμετάσχει σε ένα έργο ανάπλασης και επανασχεδιασμού των φυλακών, αλλά και μεταρρύθμισης της ποινικής δικαιοσύνης, λόγω της καινοτόμου σκέψης του. Αυτή η ταινία μικρού μήκους δεν αφορά στη διάδοση συγκεκριμένων σχεδιαστικών λύσεων. Έχει να κάνει περισσότερο με την κατανόηση των προκλήσεων κατά τον σχεδιασμό των καταστημάτων κράτησης που έπρεπε να αντιμετωπίσουν ο Gehry και οι μαθητές του. Οι αρχιτέκτονες στη σχεδίαση φυλακών είναι ένα κομμάτι ενός πολύ μεγαλύτερου παζλ, αλλά μπορούν να δείξουν το μέλλον. Αυτό ήταν το μήνυμα του ντοκιμαντέρ και το κύριο ερώτημα: Η φυλακή είναι τιμωρία ή αποκατάσταση;
Halden: Η πιο «ανθρώπινη» φυλακή βρίσκεται στη Νορβηγία
Οι φυλακές Halden βρίσκονται στο Østfold, στη Νότια Νορβηγία και για πολλούς είναι οι πιο «ανθρώπινες» φυλακές στον κόσμο. Ολοκληρώθηκε το 2010 και φιλοξενεί 250 κρατουμένους. Σχεδιάστηκε από τους Erik Møller Architects και HLM Architects μετά από σχετικό αρχιτεκτονικό διαγωνισμό. Κεντρική ιδέα του σχεδιασμού ήταν η αποκατάσταση των κρατουμένων ώστε να μειωθούν οι πιθανότητες υποτροπής. Σε αυτό το πλαίσιο κινήθηκε ο σχεδιασμός των εσωτερικών και των εξωτερικών χώρων. Τα μεγάλα κάθετα παράθυρα μεγιστοποιούν την εισροή φυσικού φωτός στα κελιά. Η βλάστηση στον περιβάλλοντα χώρο αποτελεί πηγή αναζωογόνησης.
Σύμφωνα με τους σχεδιαστές, η φύση συμμετέχει ενεργά ως κοινωνικός παράγοντας αποκατάστασης στην αρχιτεκτονική και βοηθάει τους κρατουμένους να παρακολουθούν τις εποχιακές αλλαγές. Δεν υπάρχουν κάγκελα στα παράθυρα, διότι χρησιμοποιείται γυαλί ασφαλείας, ενώ υπάρχουν κοινόχρηστοι χώροι διαβίωσης και προετοιμασίας του φαγητού με σκοπό να ενθαρρύνεται η συνεργασία μεταξύ των κρατουμένων και η ανάπτυξη του αισθήματος της κοινότητας. Κατασκευάστηκε την περίοδο 2002-2010 και έχει συνολική έκταση 26000 τετραγωνικά μέτρα.
Φυλακές που άλλαξαν χρήση
Τα κτίρια των φυλακών φαίνονται «σκληρά» και απρόσωπα. Διεθνώς, έχουν πραγματοποιηθεί εργασίες ανακαίνισης και αλλαγής χρήσης τέτοιων κτιρίων προκειμένου να φιλοξενήσουν άλλες δραστηριότητες.
- Φυλακή Pentridge, Μελβούρνη
Η φυλακή ιδρύθηκε το 1851 στο προάστιο Coburg, στη Βόρεια Μελβούρνη. Επισήμως έκλεισε το 1997, αλλά θεωρείται ιστορικό κτίριο της Βικτωριανής εποχής. Αποτελείτο από 2 πτέρυγες: Η Πτέρυγα Α’ είχε σχεδιαστεί στα πρότυπα του Πανοπτικού και ήταν αντρική φυλακή. Η Πτέρυγα Β’ ήταν η γυναικεία φυλακή με ελαφρώς διαφορετικό σχεδιασμό. Το έργο αποκατάστασης ενσωμάτωσε στοιχεία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής με ενδιαφέροντες δημόσιους χώρους και τη διαμόρφωση μιας πλατείας έκτασης 6500 τετραγωνικών μέτρων. Το συγκρότημα περιλαμβάνει διαμερίσματα κατοικιών, κτίριο γραφείων, εμπορικό κέντρο και κινηματογράφο. Το παρελθόν του κτιρίου αντιμετωπίστηκε με σεβασμό και πολλά στοιχεία του παρέμειναν ανέγγιχτα ως υπενθύμιση αυτού του παρελθόντος. Το 2022 προγραμματίζονται ξεναγήσεις στο κτίριο ώστε οι επισκέπτες να λάβουν μια ολοκληρωμένη εμπειρία αυτού του ιστορικού κτιρίου σε συνδυασμό με τις ψυχαγωγικές δραστηριότητες.
- Φυλακή Charles Street, Βοστόνη
Το κτίριο ολοκληρώθηκε το 1851 και αρχιτέκτονας ήταν ο Gridley James Fox Bryant. Θεωρείται ένα από τα χαρακτηριστικά κτίρια της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής της Βοστώνης των μέσων του 19ου αιώνα, με εκτεταμένη χρήση γρανίτη. Το 1973, μετά από 120 χ΄ρονια λειτουργίας και φιλοξενίας μερικών από τους διαβόητους εγκληματίες της Βοστώνης, οι κρατούμενοι εξεγέρθηκαν λόγω κακών συνθηκών διαβίωσης και η φυλακή κρίθηκε ακατάλληλη και ότι παραβίαζε συνταγματικά δικαιώματα των κρατουμένων. Το 1991 το Γενικό Νοσοκομείο της Μασαχουσέτης απέκτησε την ιδιοκτησία και ζήτησε προτάσεις για την επαναχρησιμοποίησή του, παράλληλα με τη διατήρηση σημαντικών στοιχείων του κτιρίου.
Η εταιρεία Carpenter & Company ανέλαβε τον σχεδιασμό του έργου προκειμένου να μετατρέψει το κτίριο σε ξενοδοχείο 4 αστέρων, το Liberty Hotel. Στο έργο συνεργάστηκε τόσο η ομάδα αρχιτεκτόνων του γραφείου Carpenter & Company όσο και ιστορικοί και συντηρητές από την Ιστορική Επιτροπή της Μασαχουσέτης, την Εθνική Υπηρεσία Πάρκων και από άλλες δημόσιες υπηρεσίες και αρμόδιους φορείς της Πολιτείας προκειμένου να διασφαλιστεί η ισορροπία μεταξύ συντήρησης του κτιρίου και νέας χρήσης.
Η σχεδιαστική ομάδα χρησιμοποίησε τα αρχικά αρχιτεκτονικά σχέδια του Bryant και διατηρήθηκε η σταυροειδής διάταξη. Οι εξωτερικοί και εσωτερικοί τοίχοι από γρανίτη σε μεγάλο βαθμό παρέμειναν αμετάβλητοι. Το κεντρικό αίθριο της φυλακής συντηρήθηκε και αποτελεί τον πυρήνα του ξενοδοχείου. Στον εσωτερικό σχεδιασμό ελήφθη υπ΄όψιν η πλούσια ιστορία του κτιρίου, με παράλληλη χρήση σύγχρονων στοιχείων. Τα έπιπλα έχουν στοιχεία που θυμίζουν τεχνικές του 1850, τα χαλιά έχουν επιρροές από τη Νέα Αγγλία και τα χρώματα παραπέμπουν στις αμερικανικές αποικίες με χρήση της παλέτας του καφέ, του γκρι και του μωβ. Οι ανεπίχριστοι τοίχοι από τούβλο και λεπτομέρειες της διακόσμησης από σφυρήλατο σίδερο προσθέτουν οπτικό ενδιαφέρον.
- Φυλακή Het Arresthuis, Ολλανδία
Η φυλακή βρίσκεται στο Roermond στην Ολλανδία. Χρονολογείται από το 1863 και χρησιμοποιήθηκε επί 150 συναπτά έτη μέχρι που έκλεισε το 2007. Μετά τον επανασχεδιασμό της μετατράπηκε σε ξενοδοχείο, στο οποίο τα 105 κελιά μετατράπηκαν σε 40 δωμάτια και σουίτες. Τα δωμάτια έχουν μοντέρνα διακόσμηση, ενώ για την είσοδό τους χρησιμοποιούνται οι αρχικές πόρτες ως κομμάτι της ιστορίας του κτιρίου. Η λειτουργία του ξενοδοχείου ξεκίνησε το 2011.
- Φυλακή Katajanokka, Φινλανδία
Η ευρύτερη περιοχή χαρακτηρίζεται από το αρχιτεκτονικό ρεύμα του Jugendstil και το εν λόγω κτίριο ανήκει στο ρεύμα του μοντερνισμού. Λειτούργησε ως φυλακή την περίοδο 1837-2002. Το αρχιτεκτονικό γραφείο Lundwall Architects ανέλαβε το έργο ανακαίνισης και αλλαγής χρήσης της φυλακής. Πραγματοποιήθηκε εκτεταμένη εσωτερική ανακαίνιση προκειμένου να μετατραπεί σε ξενοδοχείο. Τα κελιά της φυλακής συνενώθηκαν ανά δύο-τρία ώστε να αποτελέσουν τα δωμάτια του ξενοδοχείου, το οποίο ξεκίνησε να λειτουργεί το 2007. Επειδή ήταν χαρακτηρισμένο ως ιστορικό κτίριο, υπήρξαν αυστηροί όροι κατά την ανακαίνιση, δεδομένου ότι είναι αυστηρό το καθεστώς προστασίας ιστορικών κτιρίων στη Φινλανδία. Έτσι, διατηρήθηκε το εξωτερικό του κτιρίου, το τείχος της φυλακής και ο κεντρικός διάδρομος. Συνολικά δημιουργήθηκαν 102 δωμάτια και σουίτες. Στόχος ήταν να δημιουργηθεί ένα γαλήνιο καταφύγιο μακριά από τη φασαρία της πόλης. Τα δωμάτια είναι επιπλωμένα σε σκανδιναβικό στυλ, με μινιμαλιστικό σχεδιασμό.
- Φυλακή Arthur Kill, Νέα Υόρκη
Η φυλακή βρίσκεται στο Staten Island, στη Νέα Υόρκη. Η λειτουργία της ξεκίνησε το 1973 και έκλεισε το 2011. Υπολογίζεται ότι καθ’ όλη τη διάρκεια λειτουργίας της φιλοξένησε 900 κρατουμένους. Η έκταση αγοράστηκε από την εταιρεία Broadway Stages που την μετέτρεψε σε στούντιο μαγνητοσκόπησης κινηματογραφικών ταινιών, έκτασης 69 στρεμμάτων. Ήδη έχουν γυριστεί εκεί η 6η και 7η σεζόν του Orange Is The New Black, το Daredevil και το Ocean’s 8.
Ο σχεδιασμός στις φυλακές είναι μια πολύπλοκη διαδικασία που στηρίζεται σε δυναμικές σχέσεις. Ο αρχιτέκτονας μπορεί να διαδραματίσει έναν σημαντικό ρόλο καθώς μπορεί να λάβει υπ’όψιν πολλές παραμέτρους και να κατανοήσει τις ανάγκες. Τα κτίρια αυτών των ιδρυμάτων μπορούν από απρόσωπα, σκληρά και κρύα, να μετατραπούν σε κάτι διαφορετικό. Μπορούν να αλλάξουν χρήση και χωρίς να διαγραφεί το παρελθόν τους να φιλοξενήσουν διαφορετικές δραστηριότητες. Ήδη στις ΗΠΑ έχει ξεκινήσει αυτό το σχέδιο επαναχρησιμοποίησης και εκμετάλλευσης αυτών των άδειων εκτάσεων προς όφελος των τοπικών κοινωνιών και οι αρχιτεκτονικές προτάσεις είναι πολύ ενδιαφέρουσες.
Πηγές άρθρου:
Bentham, J., 1787. Panopticon: or, the inspection-house.
Carpenter & Company, Inc. Liberty Hotel. Ανακτήθηκε από https://carpenterandcompanyinc.com/portfolio/details/hospitality/7. (τελευταία πρόσβαση 20/04/2021)
Cutieru A. (2020). The Architecture of Surveillance: The Panopticon Prison. Ανακτήθηκε από https://www.archdaily.com/937611/the-architecture-of-surveillance-the-panopticon-prison. (τελευταία πρόσβαση 20/04/2021)
Foucault, M., 2012. Discipline and punish: The birth of the prison. Vintage.
Het Arresthuis – Nineteenth Century Prison Converted Into Boutique Hotel. Ανακτήθηκε από https://www.idesignarch.com/het-arresthuis-nineteenth-century-prison-converted-into-boutique-hotel/. (τελευταία πρόσβαση 20/04/2021)
Hotel Katajanokka. Ανακτήθηκε από https://www.hotelkatajanokka.fi/en/our-history/. (τελευταία πρόσβαση 20/04/2021)
Johnsen, B., Giofrè, F. and Fransson, E., 2018. Prison, architecture and humans (p. 385). Cappelen Damm Akademisk/NOASP (Nordic Open Access Scholarly Publishing).
Lenci, S., 1976. Tipologie dell’edilizia carceraria. Carcere e società, pp.336-70.
Leung J. (2014). Halden Prison (Erik Møller Architects & HLM Architects). Ανακτήθηκε από https://www.moma.org/interactives/exhibitions/2013/designandviolence/halden-prison-erik-moller-architects-hlm-architects/. (τελευταία πρόσβαση 20/04/2021)
Liberty Hotel History. Ανακτήθηκε από https://libertyhotel.com/hotel/history/. (τελευταία πρόσβαση 20/04/2021)
LWA. Hotel Katajanokka Helsinki: Transforming an old prison. Ανακτήθηκε από http://lwa.se/hotel-katajanokka-helsinki. (τελευταία πρόσβαση 20/04/2021)
Pentridge. Ανακτήθηκε από https://pentridgecoburg.com.au/. (τελευταία πρόσβαση 20/04/2021)
Priola V. (2018). Inside Broadway Stages: Touring Staten Island’s new TV & film production hub. Ανακτήθηκε από https://www.silive.com/erry-2018/02/192a1b1c12/broadway_stages_update_will_st.html. (τελευταία πρόσβαση 20/04/2021)
Valier, C., 2004. Introduction: The power to punish and the power of the image.
