Η κατανόηση του εγκλήματος μέσα από τον φακό της ψυχολογίας αποτελεί έναν τομέα που κερδίζει συνεχώς έδαφος τόσο στην ακαδημαϊκή έρευνα όσο και στην πράξη. Το έγκλημα δεν είναι μόνο μια νομική κατηγορία· είναι μια ανθρώπινη πράξη που αντικατοπτρίζει σύνθετες γνωστικές, συναισθηματικές και κοινωνικές διεργασίες. Η εγκληματολογική ψυχολογία αναζητά απαντήσεις στο ερώτημα: γιατί κάποιοι άνθρωποι διαπράττουν εγκλήματα ενώ άλλοι, σε παρόμοιες συνθήκες, όχι;
Η θεωρητική θεμελίωση της εγκληματικής συμπεριφοράς
Η ψυχολογία του εγκλήματος έχει αναπτυχθεί μέσα από ποικίλες θεωρητικές προσεγγίσεις.
-
Ψυχαναλυτική προσέγγιση (Freud): Υποστηρίζει ότι τα εγκλήματα μπορεί να αποτελούν έκφραση ασυνείδητων συγκρούσεων, καταπιεσμένων ενορμήσεων ή άλυτων τραυμάτων της παιδικής ηλικίας. Για παράδειγμα, η ανεπάρκεια του υπερεγώ (ηθικής συνείδησης) μπορεί να οδηγήσει σε αδυναμία ελέγχου παρορμήσεων.
-
Συμπεριφοριστικές θεωρίες (Skinner, Bandura): Τονίζουν ότι η εγκληματική συμπεριφορά είναι αποτέλεσμα μάθησης. Η μίμηση προτύπων (π.χ. από οικογένεια ή φίλους), η ενίσχυση (όταν η παραβατική πράξη αποφέρει κέρδος) και η απουσία τιμωρίας ευνοούν την επανάληψη του εγκλήματος.
Advertising
-
Γνωστικές θεωρίες: Εστιάζουν στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι επεξεργάζονται πληροφορίες και αξιολογούν καταστάσεις. Εγκληματίες συχνά εμφανίζουν γνωστικές στρεβλώσεις, όπως το να δικαιολογούν τις πράξεις τους ή να υποτιμούν τον πόνο του θύματος.
Αυτές οι θεωρίες δείχνουν ότι το έγκλημα δεν έχει μία αιτία, αλλά αποτελεί αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων.
Η προσωπικότητα και το έγκλημα
Η μελέτη της προσωπικότητας αποκαλύπτει ότι ορισμένα χαρακτηριστικά συνδέονται με μεγαλύτερη πιθανότητα παραβατικότητας:
-
Ψυχοπαθητικά χαρακτηριστικά: Άτομα με ψυχοπαθητικές τάσεις παρουσιάζουν έλλειψη ενοχών, χαμηλή ενσυναίσθηση, τάση για χειραγώγηση και εγωκεντρισμό. Αυτά τα χαρακτηριστικά τα καθιστούν πιο πιθανό να παραβούν κανόνες χωρίς τύψεις.
Advertising
-
Παρορμητικότητα: Η δυσκολία αναστολής των παρορμήσεων συνδέεται με βίαιες και απρόβλεπτες συμπεριφορές.
-
Αντικοινωνική προσωπικότητα: Χαρακτηρίζεται από περιφρόνηση προς τους κοινωνικούς κανόνες, ανευθυνότητα και επιθετικότητα. Είναι ένα από τα βασικά πεδία μελέτης στην εγκληματολογική ψυχολογία.
Ωστόσο, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας από μόνα τους δεν καθορίζουν την εγκληματική πορεία. Ο συνδυασμός με κοινωνικούς παράγοντες, όπως η φτώχεια ή η οικογενειακή δυσλειτουργία, είναι αυτός που αυξάνει τον κίνδυνο.
Ο ρόλος του περιβάλλοντος
Το κοινωνικό περιβάλλον είναι καθοριστικός παράγοντας στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς.
-
Οικογενειακό πλαίσιο: Η έλλειψη συναισθηματικής στήριξης, η βία μέσα στο σπίτι ή η παραμέληση από τους γονείς μπορούν να συμβάλουν στην εμφάνιση παραβατικής συμπεριφοράς.
-
Σχολικό και κοινωνικό περιβάλλον: Το bullying, η σχολική αποτυχία και η κοινωνική περιθωριοποίηση ενισχύουν την αποξένωση και την τάση για παραβίαση κανόνων.
-
Ομάδα συνομηλίκων: Η πίεση από την παρέα συχνά ωθεί νέους σε παραβατικές πράξεις, όχι απαραίτητα λόγω προσωπικής επιθυμίας, αλλά λόγω ανάγκης για αποδοχή.
-
Μέσα μαζικής ενημέρωσης: Η συνεχής έκθεση σε πρότυπα βίας ή εγκληματικής επιτυχίας μπορεί να οδηγήσει σε εξοικείωση και μίμηση.
Advertising
Η εγκληματική συμπεριφορά, λοιπόν, μπορεί να θεωρηθεί και ως κοινωνικό «σύμπτωμα» που αντικατοπτρίζει ανισότητες και ελλείψεις σε θεσμούς.
Η ψυχολογία των θυμάτων
Συχνά, η συζήτηση γύρω από το έγκλημα εστιάζει στον δράστη και ξεχνά το θύμα. Η ψυχολογική επίδραση ενός εγκλήματος στο θύμα μπορεί να είναι βαθιά και μακροχρόνια:
-
Μετατραυματικό στρες (PTSD): Εφιάλτες, αναδρομές και έντονο άγχος που διαρκούν για χρόνια.
-
Αίσθημα ανασφάλειας: Τα θύματα συχνά φοβούνται να επιστρέψουν σε καθημερινές τους δραστηριότητες.
Advertising
-
Στιγματισμός: Κοινωνικές προκαταλήψεις μπορεί να οδηγήσουν σε ενοχές ή ντροπή του θύματος.
Η μελέτη της ψυχολογίας των θυμάτων έχει αναδείξει την ανάγκη για καλύτερη υποστήριξη από θεσμούς, όπως γραμμές βοήθειας, ψυχολογική θεραπεία και ειδικά προγράμματα επανένταξης.
Εγκληματολογική ψυχολογία στην πράξη
Η συμβολή της εγκληματολογικής ψυχολογίας είναι πρακτική και ουσιαστική:
-
Ανακρίσεις: Οι ψυχολόγοι βοηθούν τις αρχές να κατανοήσουν τις αντιδράσεις και τη γλώσσα σώματος υπόπτων.
Advertising
-
Δημιουργία προφίλ εγκληματιών (profiling): Η ανάλυση μοτίβων συμπεριφοράς μπορεί να κατευθύνει την έρευνα.
-
Πρόληψη και παρέμβαση: Μέσα από εκπαιδευτικά προγράμματα, ενδυνάμωση οικογενειών και υποστήριξη σε ευάλωτες ομάδες, η εγκληματολογική ψυχολογία συμβάλλει στην αποτροπή της παραβατικότητας.
-
Αποκαταστατική δικαιοσύνη: Προσεγγίσεις που στοχεύουν όχι μόνο στην τιμωρία του δράστη αλλά και στην αποκατάσταση της σχέσης με την κοινωνία και το θύμα.
Συμπεράσματα
Η ψυχολογία και το έγκλημα συνδέονται με έναν πολυεπίπεδο τρόπο. Δεν υπάρχει ένα μόνο αίτιο που οδηγεί στην παραβατικότητα· πρόκειται για μια σύνθετη αλληλεπίδραση βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων. Η μελέτη του φαινομένου μάς επιτρέπει να κατανοούμε καλύτερα όχι μόνο το πώς και γιατί συμβαίνει το έγκλημα, αλλά και το πώς μπορούμε να προλαμβάνουμε την παραβατικότητα, να στηρίζουμε τα θύματα και να ενισχύουμε ένα δικαιότερο και πιο ανθρώπινο σύστημα δικαιοσύνης.
Η εγκληματολογική ψυχολογία, πέρα από επιστημονική γνώση, αποτελεί και εργαλείο κοινωνικής αλλαγής. Η συμβολή της στη δημιουργία ασφαλέστερων κοινωνιών είναι ανεκτίμητη, καθώς ενώνει τη θεωρία με την πράξη, την κατανόηση με την πρόληψη και την έρευνα με την υποστήριξη.
Βιβλιογραφία
-
Andrews, D. A., & Bonta, J. (2010). The Psychology of Criminal Conduct. Routledge.
-
Blackburn, R. (1993). The Psychology of Criminal Conduct: Theory, Research and Practice. Wiley.
-
Hollin, C. R. (2013). Criminal Behavior: A Psychological Approach to Explanation and Prevention. Routledge.
Advertising
-
Walters, G. D. (2019). Criminal Psychology: Nature, Nurture, Culture. Routledge.
-
Bartol, C. R., & Bartol, A. M. (2020). Criminal Behavior: A Psychological Approach. Pearson.
