Όταν ακούμε τους όρους γλώσσα και διάλεκτος έχουμε πάνω κάτω στο μυαλό μας αφ’ ενός πως γλώσσα είναι η επίσημη γλώσσα ενός κράτους και αφ’ ετέρου πως διάλεκτος είναι η γλωσσική ποικιλία, το «κομμάτι» εκείνο που αποκλίνει από την επίσημη γλώσσα. Επίσης, οι περισσότεροι πιστεύουν ότι η διάλεκτος αφορά μόνο γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες, όπως για παράδειγμα είναι τα τσακώνικα, τα κατωιταλιώτικα, τα κυπριακά κλπ. Στην πραγματικότητα, όμως, ο όρος διάλεκτος περιλαμβάνει και τις κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες (αν και στη συγκεκριμένη περίπτωση θα μας απασχολήσει κυρίως η σχέση γλώσσας και γεωγραφικών γλωσσικών ποικιλιών), τις λεγόμενες κοινωνιολέκτους, τις οποίες χρησιμοποιούν οι ομιλητές ανάλογα με την κοινωνική τους θέση, την ηλικία τους, το φύλο τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα κοινωνιολέκτου αποτελεί η αργκό, δηλαδή η «γλώσσα» των νέων. Το γεγονός, λοιπόν, ότι η διάλεκτος θεωρείται αποκλίνουσα μορφή της γλωσσικής νόρμας έχει ως αποτέλεσμα να γίνεται συχνά αντικείμενο αξιολογικών κρίσεων, όπως δηλαδή ότι οι διαλεκτόφωνοι είναι αμόρφωτοι, «χωριάτες», άτομα του περιθωρίου…
Τα βασικά ερωτήματα που προκύπτουν σχετικά με τις διαλέκτους ως γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες είναι δύο: αρχικά, πώς καθορίζουμε σε ποια γλώσσα ως υπερκείμενη ενότητα ανήκει μια διάλεκτος και δεύτερον ποια είναι τα όρια ανάμεσα σε γλώσσες και διαλέκτους;
Όσον αφορά το πρώτο ερώτημα, το βασικό κριτήριο με βάση το οποίο καθορίζουμε σε ποια γλώσσα ανήκει μια διάλεκτος είναι το κριτήριο της αμοιβαίας κατανόησης: έτσι, λοιπόν, όταν δύο ομιλητές δύο διαφορετικών διαλέκτων αλληλοκατανοούνται τότε ανήκουν αυτές οι διάλεκτοι στην ίδια γλώσσα. στην αντίθετη περίπτωση ανήκουν σε διαφορετικές γλώσσες. Παρ’ όλα αυτά, όμως, το κριτήριο αυτό δε φαίνεται να καλύπτει όλες τις περιπτώσεις. Έτσι, λοιπόν, αν και οι ομιλητές της τσακώνικης διαλέκτου δε φαίνεται να κατανοούν τους ομιλητές των κατωιταλιώτικων, αυτό δε σημαίνει ότι οι δύο αυτές διάλεκτοι δεν ανήκουν στην ίδια γλώσσα ή ότι τα νορβηγικά και τα δανικά, τα οποία αν και σήμερα θεωρούνται δύο διαφορετικές γλώσσες, δεν είναι στην πραγματικότητα αρκετά κοντά τόσο γραμματικά όσο και λεξιλογικά, μιας και οι ομιλητές της μιας μπορούν να καταλάβουν τους ομιλητές της άλλης.
Το δεύτερο ερώτημα είναι επίσης αρκετά πολύπλοκο. Κατά τη χαρτογράφηση των γλωσσικών ποικιλιών μιας ευρύτερης περιοχής ένας γλωσσογεωγράφος μπορεί να διαπιστώσει μια « ’’φυσική κατάσταση’’ που παίρνει τη μορφή μιας αλυσίδας ή, όπως συνήθως λέγεται, ενός διαλεκτικού συνεχούς». Με πιο απλά λόγια αυτό σημαίνει πως οι γειτονικοί κρίκοι αυτής της αλυσίδας αντιστοιχούν σε αμοιβαία κατανοητές διαλέκτους αλλά όσο προχωράμε διαφέρουν από την αφετηρία, το σημείο εκκίνησης, με αποτέλεσμα στο τέλος να έχουμε μια διαφορετική γλώσσα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα γι’ αυτή την περίπτωση αποτελούν η ισπανική, η γαλλική γλώσσα και οι μεταξύ τους διάλεκτοι. Έτσι, λοιπόν, οι κάτοικοι των χωριών που βρίσκονται στα σύνορα Ισπανίας-Γαλλίας θα μιλούν διαλέκτους που παρ’ όλο που είναι διαφορετικές θα αλληλοκατανοούνται, αλλά οι διάλεκτοι των χωριών αυτών θα είναι περισσότερο κοντά στη γαλλική γλώσσα παρά στην ισπανική, καθώς έχουμε απομακρυνθεί αρκετά από το κέντρο απ’ όπου ξεκινήσαμε.
Με βάση τα παραπάνω, λοιπόν, παρατηρούμε πως ο διαχωρισμός μεταξύ γλώσσας και διαλέκτου δε γίνεται τόσο με αντικειμενικά κριτήρια. Ποια είναι επομένως η διαφορά μεταξύ γλώσσας και διαλέκτου; Απ’ όσο φαίνεται η διαφορά τους δε βρίσκεται ούτε στο λεξιλόγιο ούτε στη γραμματική. Τα κριτήρια είναι μάλλον κοινωνικά, πολιτικά και ιστορικά. Άλλωστε, δεν είναι και λίγες οι περιπτώσεις που το αποδεικνύουν αυτό. Για παράδειγμα, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, τα νορβηγικά και τα δανικά είναι συγγενή, καθώς τα πρώτα αποτελούσαν κάποτε τοπικά ιδιώματα της δανικής και η αλλαγή τους σε νορβηγική γλώσσα πραγματοποιήθηκε μόλις το 1814, όταν η Νορβηγία πέρασε σε σουηδική κυριαρχία. Κάτι ανάλογο, αλλά από την αντίστροφη πορεία, συμβαίνει και με την περίπτωση των κινέζικων, των καντονέζικων και των μανδαρινικών. Οι λεξιλογικές και γραμματικές διαφορές ανάμεσα στα καντονέζικα και τα μανδαρινικά είναι μεγάλες, παρ’ όλα αυτά, όμως, θεωρούνται και οι δύο διάλεκτοι της κινέζικης γλώσσας σύμφωνα με απόφαση της κινέζικης κυβέρνησης.
Και όλα αυτά έρχονται για να επιβεβαιώσουν τη φράση του γλωσσολόγου Max Weinreich πως «η γλώσσα είναι μια διάλεκτος με στρατό και στόλο» ή σύμφωνα με άλλους πως «η διάλεκτος είναι μια ηττημένη γλώσσα». Λόγοι πολιτικοί πρωτίστως, αλλά και κοινωνικοί και ιστορικοί καθορίζουν ποια διάλεκτος μπορεί να θεωρηθεί ως γλώσσα και το αντίστροφο. Άλλωστε κατά μία άποψη «όλες οι γλώσσες του κόσμου, σε όλους τους καιρούς, ήταν διάλεκτοι μιας πρώτης κοινής γλώσσας», όπως για παράδειγμα οι ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, οι οποίες αρχικά θεωρούνταν διάλεκτοι της ινδοευρωπαϊκής πρωτογλώσσας. Ας μην ξεχνάμε ακόμα ότι και η κοινή νέα ελληνική γλώσσα με τη σειρά της προέρχεται από την πελοποννησιακή διάλεκτο που για διάφορους λόγους θεωρήθηκε ως η επικρατέστερη κατά την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους το 1830.
Τα όρια, επομένως, ανάμεσα σε γλώσσα και διάλεκτο είναι ρευστά και δε βασίζονται κατά βάση σε γλωσσικές ομοιότητες και διαφορές. Έτσι μια γλωσσική ποικιλία που σήμερα θεωρείται διάλεκτος αύριο για διάφορους άλλους λόγους μπορεί να “βαφτιστεί” γλώσσα. Έτσι, λοιπόν, η πραγματικότητα που παραδοσιακά θέλει οι μικρές γραμματικές και λεξιλογικές διαφορές να συνιστούν «διαλεκτική διαφοροποίηση» και από την άλλη οι μεγάλες γραμματικές και λεξιλογικές διαφορές να συνιστούν «γλωσσική διαφοροποίηση» αυτομάτως με βάση τα παραπάνω αναιρείται.
Πηγές:
Διάλεκτος. Ανακτήθηκε από el.wikipedia.org
Γλώσσα. Ανακτήθηκε από el.wikipedia.org
Δελβερούδη, Ρ. (2001). Γλώσσα και διάλεκτος. Ανακτήθηκε από www.greek-language.gr
Παναγιωτίδης, Φ. (2013). Μίλα μου για γλώσσα. Μικρή εισαγωγή στη γλωσσολογία. Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
