Σημασία της σοβιετικής αρχιτεκτονικής
Είναι γεγονός ότι την επιστήμη της σοβιετικής αρχιτεκτονικής, πολλοί επιστήμονες την έχουν αναγάγει σε κατεξοχήν πεδίο αναπαραγωγής του πολιτικού σώματος της σοβιετικης Ρωσίας. Με άλλα λόγια, η ιστορική απόδειξη της σοβιετικής αρχιτεκτονικής διεκδικεί μία δυναμική θέση στην καθιέρωση της ως χώρου άμεσης υλικής αντανάκλασης των κοινωνικοπολιτικών συσχετισμών. Από τον Μαρξ και τον Ένγκελς μέχρι τους ύστερους νεομαρξιστές αρχιτέκτονες και κοινωνιολόγους, η επιστήμη της πολεοδομικης συγκρότησης, διαφεύγει της ταξινόμησής στην σφαίρα των ουδέτερων τεχνικών επιστημών. Αντ’ αυτού, εντάσσεται σε μία διεργασία επανοικειοποίησης ως μία διαρκώς ζώσα, ενεργή δύναμη, αναπαράστασης του πολιτικού υπάρχοντος.
Η αρχιτεκτονική δεν είναι απλώς «τέχνη» ή «τεχνική», αλλά μια κοινωνική πρακτική που βρίσκεται μέσα σε ένα πολύπλοκο πλέγμα σχέσεων παραγωγής χώρου — πολιτικών, οικονομικών, ιδεολογικών.
Ανρί λεφέβρ
Εμβληματικά παραδείγματα της ακρίβειας των παραπάνω διαπιστώσεων αποτελούν τα αρχιτεκτονικά ρεύματα που αποτέλεσαν αντικείμενο πειραματισμού κιαι εφαρμογής στην Σοβιετική Ένωση. Η δράση αυτών των πειραματισμών έχει αφετηρία από την έλευση της Οκτωβριανής επανάστασης (1917) εως και την διάλυση της ΕΣΣΔ (1991).
Η πόλη είναι η σκηνή όπου αποτυπώνονται οι συγκρούσεις του καπιταλισμού. Η αρχιτεκτονική είναι μια μορφή ταξικής πολιτικής.❞
— David Harvey, Rebel CitiesAdvertising
Ιστορική πορεία της σοβιετικης αρχιτεκτονικης
Η φυσιογνωμία της σοβιετικης αρχιτεκτονικής έχει προκύψει ως ο συγκερασμός από διάφορα πειραματικά αρχιτεκτονικά ρεύματα που εναλλάσσονται ανα χρονικές περιόδους. Αρχικά, οι εναλλαγές αυτές αποτυπώνουν την διαλεκτική ανασυγκρότηση στον χώρο της σοβιετικής ζωής. Πιο συγκεκριμένα, οι σοβιετικοί αρχιτέκτονες αναδιφούν στις προσεγγίσεις του κονστρουκτιβισμού. Στη συνέχεια, μεταβαίνουν στις πρωτοπορίες του σοσιαλιστικού ρεαλισμού,του μπρουταλισμού, της μαζικής κατοικίας και του ύστερου μοντερνισμού. Καθε ρεύμα βρίσκει έκφραση στις προσπάθειες των δικών της εκπροσώπων.
I. Κονστρουκτιβισμός: Το πρώτο κίνημα της σοβιετικής αρχιτεκτονικής
Ο κονστρουκτιβισμός αποτέλεσε το πρώτο αρχιτεκτονικό στυλ διάπλασης του σοβιετικού χώρου. Πιο αναλυτικά, κυριάρχησε από το 1917 με την επικράτηση του μπολσεβικισμού, με την παγίωση του λενινιστικού επαναστατικού προγράμματος και διήρκεσε μέχρι το 1932. Μιας και έχει μόλις προηγηθεί η Οκτωβριανή Επανάσταση και οι Μπολσεβίκοι έχουν αναλάβει την εξουσία, οι νέες συνθήκες επιτάσσουν την προσαρμογή του χώρου στις δομές των λενινιστικών σοβιέτ και των εργατικών κολλεκτίβων. Μάλιστα, αυτός ο τύπος αρχιτεκτονικής προωθεί την αποδόμηση της αστικής δυτικής αρχιτεκτονικής και κατ’ επέκταση των αστικών δομών και θεσμών.
Κονστρουκτιβισμός: χαρακτηριστικά του ρεύματος της σοβιετικής αρχιτεκτονικής
Όσον αφορά το μορφολογικό στυλ, επικρατεί το ύφος της λιτότητας. Αρχικά, καθοριστικά στοιχεία είναι η σημαντική έλλειψη διακόσμησης και γεωμετρικές φόρμες με κυβικά και κυλινδρικά σχήματα. Ως κατεξοχήν υλικά κατασκευής οι σοβιετικοι αρχιτέκτονες επιλέγουν το γυαλί και το ευκρινές μπετόν, ενώ οι αρχιτέκτονές του επιχειρούν μια δυναμική σύνθεση όγκων.
Είναι ορατή η επιρροή της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής και τα συγκροτήματα έχουν τις μορφές από κοινόβια, εργατικές λέσχες, κατοικίες εργοστασίων. Ο σχεδιασμός στοχεύει στην πραγμάτωση της συλλογικής ζωής σε όλες τις πτυχές της ύπαρξης.
Αξίζει να αναφέρουμε, την αρχιτεκτονική ομάδα της Ένωσης Σύγχρονων Αρχιτεκτόνων που άσκησε καθοριστική δραστηριότητα την περίοδο 1930-1950, με έδρα τους την Μόσχα. Η παρουσία τους είναι δυναμική και εκδίδουν το περιοδικό μανιφέστο OCA.
Χαρακτηριστικοι εκπρόσωποι του κονστρουκτιβισμού είναι ο El Lissitzky που ανέλαβε το έργο της “Wolkenbügel”, εντυπωσιακό σχέδιο σοβιετικών γραφείων με μορφή γέφυρας. Επίσης, ο Ivan Leonidov που υπέβαλε πρόταση για δημιουργία Πανεπιστημίου Λένιν, χωρίς βεβαια να καταφέρει η ιδέα του να λάβει σάρκα και οστά. Παράλληλα, ο σπουδαίος Moisei Ginzburg αποδίδει το “Narkomfin Building”, πρωτοποριακό σχέδιο κοινοβίου και οι Alexander & Victor Vesnin που είναι οι δημιουργοί της Λεσχης εργατών στην Zuev. Το τελευταίο, το έχουν εντάξει σε ένα από τα σπουδαιότερα έργα του ρεύματος του κονστρουκτιβισμού.
II. Ο Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός της Σοβιετικής αρχιτεκτονικής
Σαν διακριτή απόκλιση από την τροχιά του κονστρουκτιβισμού, η περίοδος 1933-1955, επέλεξε να θέσει σε εφαρμογή το αρχιτεκτονικό στυλ του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Ειδικότερα, το αρχιτεκτονικό αυτό ρεύμα απηχεί τις επιμέρους στοχεύσεις και κεντροθετήσεις της σταλινικής πολιτικής και στρατηγικής. Αυτή την περίοδο, τα πάντα προάγουν την δημιουργία μεγαλοπρεπών έργων. Μάλιστα, έχουν ως στόχο την εμπέδωση της προπαγάνδας και της κρατικής ισχυροποίησης.
Χαρακτηριστικά της περιόδου αυτής, είναι κλίμακα τεράστιων διαστάσεων και κλίμακας μεγεθών που γεννούν δέος, χρήση στοιχείων όπως αγάλματα, θόλοι, κίονες, μεγαλοπρεπείς είσοδοι. Ως υλικά οι αρχιτέκτονες της περιοδου χρησιμοποιούν την πέτρα, την τερακότα, τον γύψο και συχνά μάρμαρα. Η διακόσμηση είναι πυκνή και λεπτομερειακή που απεικονίζει αστέρια, σφυροδρέπανα και υπερ-ιστορικά μνημεία. Το καθεστώς ενθαρρύνει την δημιουργία σωρείας κρατικών δομών όπως πανεπιστήμια, εστίες πολιτισμού, και ουρανοξύστες. Στόχος είναι η αφύπνιση της προσήλωσης στις σοσιαλιστικές αρχές της ρωσικής κομμούνας.
Κυριότεροι εκφραστές αυτού του αρχιτεκτονικού στυλ είναι οι Boris Iofan, ιδιοκτήτη του έργου του σοβιετικού περιπτέρου στην παγκόσμια έκθεση Παρισιού και ο Alexey Shchusev. Ειδικότερα, ο τελευταίος φέρει την ιδιότητα του δημιουργού του μνημειώδους έργου του μαυσωλείου του Λένιν. Αξιοσημείωτοι είναι και οι Lev Rudnev, σχεδιαστή του Πανεπιστημίου Λομόνοσοφ στην Μόσχα αλλά και ο Vladimir Gelfreikh, που συμμετείχε σε μεγάλα κρατικά έργα.
III. Το ρεύμα του Εξορθολογισμού της σοβιετικής αρχιτεκτονικής
Ίδιον κάθε μεταγενέστερης αρχιτεκτονικής μορφής είναι η αισθητή διαφοροποίηση από την προηγούμενη. Από την περίοδο του 1955-1980, μετά τον θάνατο του Στάλιν και την ανάληψη της εξουσίας από τον Νικίτα Χρουστσοφ, υπάρχει επαναφορά στην ιδέα της λειτουργικότητας και του ορθολογισμού. Οι εκπρόσωποι αυτού του τύπου κατασκευάζουν εκατομμύρια κατοικίες, που συστεγάζουν πολύ μικρούς χώρους. Συγχρόνως, υπάρχει πομπώδης αισθητική διακόσμηση με στόχο την μαζικη αποκατάσταση των πολιτών. Εδώ, η ισχύουσα σοβιετική πολιτική μεταθέτει τον σχεδιασμό στα κρατικά ινστιτούτα. Τα τελευταία, αναλαμβάνουν αυτά την δόμηση χώρων που καλύπτουν τις κοινωνικές ανάγκες όπως γειτονιές πολυκατοικιών, σχολεία, νοσοκομεία.
IV. Σοβιετικός μεταμοντερνισμός/μπρουταλισμός
Από το 1980 μέχρι την διάλυση της ΕΣΣΔ που αναλαμβάνει ο Γκορμπατσώφ, οι συνθήκες σημειώνουν αξιοσημείωτες αρχιτεκτονικές μεταβολές. Ειδικότερα την περίοδο αυτή επιλέγουν το ύφος του ύστερου σοβιετικού μεταμοντερνισμού. Πιο αναλυτικά, κυριαρχει η τεχνοτροπία του brutalism που χρησιμοποιεί ως καίριο υλικό ογκόλιθους, χρήση σκυροδέματος και ανεπεξέργαστα στοιχεία. Ιδιαίτερα, οι σύγχρονοι της καλλιτέχνες αποτολμούν τον πειραματισμό και την ανανέωση, με νέα μορφολογία, πιστοί στην καλλιτεχνική τους αυτονομία. Εδώ, οι όγκοι είναι ακανόνιστοι, οι γεωμετρίες αφηρημένες και η όψη των έργων προσιδιάζει σε γλυπτά. Μεσω αυτών, οι αρχιτέκτονες επιλέγουν την απόσχιση από τις τάσεις της κρατικης επιβολής. Οι πιο βασικοί εκφραστές του είναι ο Leonid Pavlov, σχεδιαστής της κεντρικής τράπεζας στην Μόσχα. Ακόμη, ο Engeny Rozanov, εμπνευστής της ακαδημίας επιστημών στην Λετονία και ο αρμένιος Gevorg Kochar, υλοποιητή του Μουσείου Γενοκτονίας των Αρμενίων στο Γερεβάν.
Σύνοψη της ιστορίας της σοβιετικης αρχιτεκτονικής
Είναι γεγονος,ότι η ιστορία της σοβιετικής αρχιτεκτονικής έμεινε πιστά προσηλωμένη στην ζώσα δύναμη του υλισμού. Γι’ αυτό, κατάφερε να συλλάβει με πολλή διαύγεια, ότι το πολεοδομικό είναι η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα/υλικά. Διακηρύττει ότι ο χώρος συνιστά περιβάλλον κίνησης και αλληλεπίδρασης, που συγκροτεί το συλλογικό φαντασιακό και θεσμίζει τα πολιτικά υποκείμενα. Συμπερασματικά, οι κυματώσεις της σοβιετικής αρχιτεκτονικής είναι δηλωτικές της αδιαχώριστης σχέσης πολιτικής-αρχιτεκτονικής.
βιβλιογραφία:
Μπαζντίρεφ, Α. (2015), Σοβιετική Αρχιτεκτονική: από την ανέγερση παλατιών στην παραγωγή κουτιών, Ανάκτηση prologos.gr (30-06-2025)
Μόσχος, Δ. (2023), Πρώιμοι σοβιετικοί «ουτοπικοί» πολεοδομικοί πειραματισμοί και η άγνωστη σχέση τους με την πειραματική σοβιετική παιδαγωγική του 1930, ανάκτηση archetypo.gr (29-06-2025)
Χορμοβίτης, Τ. (2022), Η Ρώσσικη και Σοβιετική αρχιτεκτονική ως προγράμματα κοινωνικής μηχανικής, ανάκτηση άβαλον(29-06-2025)
Τζιαντζή, Μ. Η σοβιετική κατοικία σαν σύνθετη αντανάκλαση της κοινωνικής ανισότητας, ανάκτηση από τετράδια μαρξισμού (30-06-2025)
