Τι είναι το κίνημα του action painting;
Τον όρο action painting εισήγαγε ο Harold Rosenberg το 1951. Το μουσείο μοντέρνας τέχνης (MoMA) δίνει τον εξής ορισμό: «Το κίνημα του Action Painting περιγράφει την δουλειά των καλλιτεχνών που ζωγραφίζουν χρησιμοποιώντας μεγάλες κινήσεις που απασχολούσε περισσότερο το σώμα από ότι η παραδοσιακή ζωγραφική με καβαλέτο. Συχνά, ο θεατής, μπορεί να παρατηρήσει πλατιές πινελιές, σταγόνες, πιτσιλιές, ή άλλες ενδείξεις της σωματικής δράσης που έλαβε χώρα στον καμβά».
Στο Action Painting η διαδικασία έχει μεγάλη σημασία. Η σωματική πράξη του να ζωγραφίζεις είναι το ίδιο σημαντική με το τελικό έργο τέχνης. Αυτό είναι και το κύριο χαρακτηριστικό του κινήματος αυτού. Επιπρόσθετα, αυτά τα έργα, σύμφωνα με τον E.H. Combrich (1909-2001) «δεν πρέπει να γίνονται βιαστικά. Δεν πρέπει να είναι προμελετημένα, αλλά να μοιάζουν με μια αυθόρμητη έκρηξη.» (1956, p. 604). Το Action Painting προκύπτει από την παρόρμηση και το συναίσθημα, με το ασυνείδητο μυαλό και την σωματική ενέργεια να υπαγορεύουν το αποτέλεσμα του έργου. Έτσι, το τελικό έργο είναι αφαιρετικό και δίνει την δυνατότητα στο κάθε θεατή να το ερμηνεύσει όπως εκείνος νιώθει.
Άλλη μια αξιοσημείωτη, βαθιά ριζωμένη ιδέα του κινήματος του action painting, είναι πως η δημιουργική διαδικασία περιλαμβάνει τον διάλογο ανάμεσα στον καλλιτέχνη και στον καμβά. Ακριβώς όπως ο καλλιτέχνης επηρεάζει τον καμβά με το να αφήνει ένα σημάδι πάνω του, έτσι και ο καμβάς με την σειρά του επηρεάζει τον καλλιτέχνη και καθορίζει την πορεία της επόμενης πινελιάς.
Πώς ξεκίνησε το Action Paintng;
Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι καλλιτέχνες στράφηκαν στον αφηρημένο εξπρεσιονισμό με την επιθυμία να εκφράσουν όλες τις βιαιότητες του πολέμου. Πολλοί Ευρωπαίοι καλλιτέχνες κατέφυγαν στην Αμερική μετά την άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη στα τέλη της δεκαετίας του 30. Μαζί τους έφεραν και Ευρωπαϊκά κινήματα όπως τον Σουρεαλισμό και τον Κυβισμό. Έτσι επηρέασαν την Αμερικάνικη καλλιτεχνική σκηνή.
Επιπλέον, οι καλλιτέχνες είχαν βαρεθεί τον επαρχιωτισμό του κοινωνικού ρεαλισμού, και έψαχναν για πιο βαθυστόχαστους τρόπους να εκφραστούν μέσα από την τέχνη. Έτσι, εναντιώθηκαν στην αντιπροσωπευτική τέχνη και κάπως έτσι γεννήθηκε ο αφηρημένος εξπρεσιονισμός και μαζί του και το κίνημα του action painting.
Action Painting και η πανδημία του «μπορώ να το κάνω κι εγώ»
Γνωρίζοντας όλα αυτά για το action painting μπορούμε να προχωρήσουμε στην πανδημία του «μπορώ να το κάνω κι εγώ». Πολλοί συμφωνούν πως η μοντέρνα τέχνη και ειδικά ο αφηρημένος εξπρεσιονισμός δεν έχουν αξία. Πως το αποτέλεσμα δεν είναι αρκετά αισθητικό και διακοσμητικό, αλλά επίσης, πως είναι κάτι εύκολο που όλοι μπορούν να δημιουργήσουν. Είναι όμως η τέχνη μια εμπειρία που μπορεί μόνο η όραση να απολαύσει και να εκλάβει; Ή μπορεί να είναι μια ολιστική εμπειρία στην οποία συμμετέχει όλο το σώμα, ο νους και η ψυχή, αλλά και όλων των ειδών οι άνθρωποι, είτε αυτοί είναι εκπαιδευμένοι καλλιτέχνες είτε όχι; Την απάντηση θα την βρει ο καθένας μόνος του για τον εαυτό του. Δεν θα ήταν όμως, το ιδανικό να μπορεί ο καθένας να εκφραστεί μέσω της τέχνης χωρίς να περιορίζεται από κανόνες και κουτιά, τα οποία τον απωθούν ακόμα και από το να σκεφτεί να ασχοληθεί με αυτή;
Ας απαριθμήσουμε, λοιπόν, μερικούς από τους λόγους γιατί η φράση «μπορώ να το κάνω κι εγώ» δεν ισχύει στο κίνημα του action painting. Αρχικά, το κίνημα αυτό δεν στοχεύει στο να παράγει μια «όμορφη εικόνα» αλλά στο να καταγράψει την κίνηση, την ενέργεια και την στιγμή. Από αυτήν την φράση λείπει η πρόθεση. Δεν είναι το ίδιο να πετάς χρώμα τυχαία πάνω στον καμβά και το ίδιο να ανακαλύπτεις ένα καινούριο αλφάβητο κινήσεων που επικοινωνεί ψυχολογικά φορτία, ένταση και ελευθερία.
Δεύτερον, αυτό που βλέπει ο θεατής ως τυχαίο είναι στην πραγματικότητα ένα ίχνος πράξης, μια χειρονομία αυτοσχεδιασμού που εμπεριέχει δυναμισμό και εκφραστικότητα του υποσυνείδητου η οποία απαιτεί την αυτοσυγκέντρωση του καλλιτέχνη. Οι καλλιτέχνες του action painting χρησιμοποιούν όλο τους το σώμα και όχι μόνο τα χέρια τους για να παράγουν το τελικό αποτέλεσμα. Ο Jackson Pollock, ένας από τους πρωτοπόρους του κινήματος, για παράδειγμα, άπλωνε τους καμβάδες στο πάτωμα, περπατούσε γύρω τους και έσταζε χρώμα με ρυθμό, σαν να είναι σε χορό.
Τρίτον, η ιστορική διάσταση του αφηρημένου εξπρεσιονισμού και κατ΄ επέκταση του action painting, παίζει σημαντικό ρόλο. Όπως είπαμε και στην αρχή το κίνημα αυτό εμφανίστηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Σε μια εποχή ψυχικών τραυμάτων και υπαρξιακών αναζητήσεων. Ήταν μια ριζοσπαστική απάντηση στην παραδοσιακή ζωγραφική. Δεν ήθελαν πλέον οι καλλιτέχνες να δημιουργούν διακοσμητική τέχνη αλλά μια καταγραφή ύπαρξης.
Επιπρόσθετα, όποιος υποστηρίζει την φράση αυτήν, αγνοεί το στοιχείο της αυθεντικότητας των έργων αλλά και την πνευματική, ψυχολογική τους διάσταση. Το κάθε έργο που δημιουργούν οι καλλιτέχνες του action painting είναι μοναδικό και κανείς δεν μπορεί να το αντιγράψει. Κουβαλάει μέσα του την ψυχική κατάσταση του καλλιτέχνη αλλά αποτελεί και έναν καθρέφτη, στον οποίο καθρεφτίζονται τα συναισθήματα του κάθε θεατή ξεχωριστά. Στην ουσία, ενώ μπορεί να αντιγραφεί το φαίνεσθαι του έργου, ποτέ δεν θα μπορέσει να αντιγραφεί το «είναι» του.
Τέλος, πολλοί καλλιτέχνες του action painting έβαζαν και το κοινό να συμμετάσχει. Απομυθοποιώντας έτσι τον θεοποιημένο καλλιτέχνη, ενώ ανεβάζει τον θεατή στο ίδιο επίπεδο με τον καλλιτέχνη. Ένας από τους καλλιτέχνες που το εφάρμοσαν αυτό είναι ο Shozo Shimamoto, καλλιτέχνης που ανήκει στο κίνημα Gutai, παρόμοιο με αυτό του action painting. Ο Shimamoto δημιούργησε το έργο «Bottle Crash» το 1956. Στο έργο αυτό ο καλλιτέχνης έσπαγε μπουκάλια γεμάτα χρώμα πάνω στον καμβά. Σε ορισμένες εκτελέσεις το κοινό συμμετείχε, εκτοξεύοντας χρώματα με παρόμοιο τρόπο.
Εν κατακλείδι, πιστεύω πως δεν είναι δίκαιο να κρίνουμε την τέχνη μόνο για την διακοσμητική της αξία ή να την προσεγγίζουμε αποκλειστικά με την όραση. Όλο το σώμα, ο νους και η ψυχή έχουν την ανάγκη να βιώσουν την εμπειρία της τέχνης. Τελικά, η ουσία της δεν βρίσκεται στο ποιος θα δημιουργήσει το πιο περίπλοκο έργο, αλλά στο ποιος θα μπορέσει να εμπνεύσει κι άλλους να ασχοληθούν με αυτήν.
Πηγές:
MoMA (museum of modern art), Action Painting [online]. Ανακτήθηκε από: https://www.moma.org (Τελευταία πρόσβαση: 24/08/ 2025)
Combrich, E.H. (1956) Το χρονικό της τέχνης, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
