Ένα άλυτο μυστήριο -που μπορεί να ευθύνεται ακόμα και για την κατάρρευση της Εποχής του Χαλκού γύρω από την Μεσόγειο- είναι οι «Λαοί της Θάλασσας», όπως αποκαλέστηκαν από τον αρχαιολόγο Εμάνουελ Ντε Ρουζέ για πρώτη φορά το 1885. Τα στοιχεία και οι αποδείξεις είναι ελάχιστα, όμως οι μαρτυρίες κατεστραμμένων βασιλείων όλο και πληθαίνουν καθώς νέες ανακαλύψεις τις επιβεβαιώνουν. Αυτές οι ομάδες καταστροφών αναφέρονται ιδιαίτερα από τον Ραμσή Γ’ για τις επιθέσεις τους στο Βασίλειο της Αιγύπτου. Θεωρούνται (συν)υπεύθυνοι για την ολική κατάρρευση των Μυκηνών, της Χεττιτικής Αυτοκρατορίας, την Ασσυρία, την Μεσοποταμία, την Κύπρο, την Αίγυπτο και την Χανάαν. Οι ανεξήγητες ομάδες εισβολέων, δεν είχαν ακριβώς ένα όνομα να προδίδει την καταγωγή τους, αφήνοντας μας χιλιάδες χρόνια μετά να αναρωτιόμαστε: ποιοι ήταν πραγματικά και τι επιδίωκαν οι μυστηριώδεις «Λαοί της Θάλασσας»;
Ποιοι μπορεί να ήταν οι Λαοί της Θάλασσας
Κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (1200π.Χ.), τα μεγαλύτερα βασίλεια αναπτυγμένων πολιτισμών γύρω από την Μεσόγειο Θάλασσα και την Μεσοποταμία, παρουσιάζουν σημάδια παρακμής σε συνδυασμό με λεηλασίες μεγάλης έκτασης. Πόλεις – κλειδιά καταστράφηκαν συθέμελα και δεν κατοικήθηκαν ποτέ ξανά, ενώ βασιλιάδες αντάλλασσαν επιστολές απεγνωσμένοι για βοήθεια. Κανείς δεν μπορεί να λύσει το μυστήριο της ταυτότητας των Λαών της Θάλασσας, όμως υπάρχουν μερικές βάσιμες θεωρίες.
- Μυκηναίοι Πρόσφυγες και Μισθοφόροι: Με την κατάρρευση των Μυκηνών, αρχαιολόγοι εικάζουν πως μετανάστες αυτών έφυγαν προς αναζήτηση νέων εδαφών, δρώντας ως πειρατές στην Μεσόγειο. Η ταύτιση αντικειμένων που βρέθηκαν σε περιοχές που επλήγησαν από τις καταδρομές, με την Μυκηναϊκή τέχνη, είναι εμφανής.
- Λούβιοι – Χετταίοι – Τρώες: Προέρχονται από βασίλεια της Μικράς Ασίας, διωγμένοι και σε αναζήτηση νέας πατρίδας. Αναφορές τους ως «Λούκκα» σε αρχαία αιγυπτιακά κείμενα, μπορεί να κατονομάζουν την πόλη της Λυκίας.
- Σημιτικοί ή ανατολικοί Μεσογειακοί Λαοί: Με καταγωγή από την Λεβαντίνη (σημερινή Συρία – Λίβανος – Ισραήλ) και καταγεγραμμένες ενδείξεις ονομάτων όπως «Σεκέλες» (Σικελοί), «Πελέσετ» (Φιλισταίοι). Η μεταγενέστερη κουλτούρα των Φιλισταίων, φαίνεται να ταυτίζεται με αυτή του Αιγαίου Πελάγους.
- Μεμονωμένοι Πληθυσμοί Θράκης – Ιλλυρίας – Σαρδηνίας: Ως μετανάστες κινήθηκαν Νοτιοανατολικά, λόγω κλιματικής κρίσης και πληθυσμιακής πίεσης. Οι λέξεις «Σέρντεν» και «Σεκέλες» που χρησιμοποιήσαν για τους Λαούς της Θάλασσας οι Αιγύπτιοι, παραπέμπουν σε Σαρδηνία και Σικελία, ενώ οι ενδείξεις για μετανάστευση βορίων λαών σε νότια εδάφη είναι εμφανείς στους αρχαιολόγους.
- Μια μικτή ομάδα μεταναστών: ίσως όλοι οι παραπάνω και ακόμα περισσότεροι, να αποτέλεσαν μια μεγάλη ομάδα πειρατών, μεταναστών, μισθοφόρων, εκδιωγμένων και άλλων ανθρώπων από ποικίλα μέρη, που ενώθηκαν για να βρουν την δική τους γη να εγκατασταθούν. Οι εικονικές περιγραφές από τους Αιγύπτιους, μαρτυρούν πως ανάμεσα στους Λαούς της Θάλασσας υπήρχαν γυναίκες και παιδιά, ενώ φαίνεται να κουβαλούν κάρα με εργαλεία και υλικά οικοδόμησης.
Η καταστροφική τους μανία
Κατά την περίοδο που δρούσαν οι Λαοί της Θάλασσας ( 1200-1150π.Χ.), καταγράφονται μεγάλες καταστροφές συνάμα με την κρίση και κατάρρευση της Εποχής του Χαλκού. Δεν μπορούμε με μεγάλη σιγουριά να ισχυριστούμε πως οι άμεσα υπεύθυνοι για κάθε καταστροφή είναι οι Λαοί της Θάλασσας, όμως ο συσχετισμός χρονολογικά είναι μεγάλος και τους αποδίδεται λόγω αυτού μεγάλο μερίδιο ευθύνης. Από το 1200 ως το 1100π.Χ., η Μυκηναϊκή περιόδος παρακμάζει και πόλεις όπως: Μυκήνες, Τίρυνθα, Πύλος, Θήβα κ.α εγκαταλείφθηκαν ή καταστράφηκαν ολοσχερώς. Το 1200π.Χ. οι Χετταίοι (Μικρά Ασία) δέχονται καταστροφικές επιδρομές σε παράκτιες πόλεις τους (Χαττούσα, Ταρσός) από «άγνωστους». Ο κολοσσός του εμπορίου, η πόλη – κράτος Ουγκαρίτ, καταστρέφεται το 1190π.Χ. , με τις επιγραφές να αναφέρουν πως δέχτηκε ξαφνική και βίαιη επιδρομή από θαλάσσης. Η Ουγκαρίτ δεν ξανακατοικήθηκε ποτέ. Οι Ασσύριοι και άλλοι Μεσοποτάμιοι, αποδυναμώθηκαν δεχόμενοι επιδρομές από τα βορειοδυτικά, από άγνωστα για την περιοχή φύλα. Το 1200π.Χ. η νησιωτική δύναμη της Κύπρου δέχεται απρόσμενα επιθέσεις στις πόλεις Εγκώμη και Κίτιο, ενώ μετά από τα καταδρομικά γεγονότα φαίνεται στο νησί να εγκαθίστανται πρόσφυγες που σχετίζονται με τους Θαλάσσιους Λαούς. Σύμφωνα με την Βίβλο, οι Εβραίοι της Νότιας Χανάαν συγκρούστηκαν με τους Φιλισταίους (που ταυτίζονται με τους Λαούς της Θάλασσας), όταν οι δεύτεροι ίδρυσαν και εγκαταστάθηκαν σε πόλεις όπως η Γάζα, η Ασκάλων και η Ασδώδ. Τέλος, η λεηλατική μανία των Λαών της Θάλασσας έβαλε στο στόχαστρο την Αίγυπτο, όπου έμελλε να είναι και ο επίλογος τους σε βάθος χρόνου. Οι πιο σημαντικές καταγραφές των “ξένων εισβολέων”, ήρθαν στο φως τον 19ο και 20ο αιώνα, όταν και ανακαλύφθηκαν και αποκωδικοποιήθηκαν τρεις βασικές πηγές:
- Η Στήλη του Φαραώ Μερνεφθά (1207π.Χ.): η πρώτη επιγραφή που αναφέρεται στους «λαούς της θάλασσας», που ο Φαραώ νίκησε.
- Οι επιγραφές του Φαραώ Ραμσή Γ’ στο Μέντινεντ Χαμπού (1180-1150π.Χ.) : ίσως η σημαντικότερη πηγή, όπου αναφέρεται λεπτομερώς μια μεγάλη μάχη των Αιγύπτιων με τους Λαούς της Θάλασσας.
- Οι Επιστολές της Ουγκαρίτ (1190π.Χ.): Πρόκειται για μια σειρά από σφηνοειδή κείμενα που ανακαλύφθηκαν από τους αρχαιολόγους στα συντρίμμια της πόλης Ουγκαρίτ. Αφορά την επικοινωνία που είχε μέσω επιστολών ο βασιλιάς Αμουράπι, με τον βασιλιά Αλάσιας της Κύπρου. Ο βασιλιάς της Ουγκαρίτ απεγνωσμένος λέει μεταξύ άλλων «…οι εχθροί πλησιάζουν! Τα πλοία των εχθρών είναι ήδη εδώ, η πόλη μου καίγεται και δεν ξέρω τι να κάνω!» και ζητάει βοήθεια από την Κύπρο, που του απαντάει πως δέχεται επίσης επίθεση και δεν μπορεί να συνδράμει. Την ίδια στιγμή, το εμπόριο καταρρέει και γίνονται εσπευσμένες συναλλαγές σε όπλα και τρόφιμα, ενώ μια επιστολή σε υψηλόβαθμο στέλεχος, δίνει εντολή από τον βασιλιά Αμουράπι να μην βγει ο στρατός έξω από την πόλη. Η εισβολή ήταν ξαφνική και μέσω θαλάσσης αναμφισβήτητα, ενώ δεν υπήρχε οργανωμένη άμυνα. Με τις σημαντικότατες επιστολές της Ουγκαρίτ, αρχαιολόγοι βάζουν στο κάδρο υποθέσεις για το τι μπορεί επίσης να συνέβη στις Μυκήνες και στους Χετταίους.
Οι Λαοί της Θάλασσας και η Αίγυπτος
Το μεγαλύτερο κομμάτι της ιστορίας των Λαών της Θάλασσας, μας το αποκαλύπτει η αρχαία Αίγυπτος. Όπως θα φανεί, οι εισβολείς είχαν εμμονή με το να κατακτήσουν την εύφορη γη των Αιγύπτιων, δίνοντας μεγάλες μάχες. Αυτή θα ήταν και η αρχή του τέλους τους, αλλά και ο λόγος της μεγαλύτερης οικονομικής κρίσης της ακμάζουσας ως τότε Αυτοκρατορίας του Νείλου. Κατά την περίοδο βασιλείας του Φαραώ Ραμσή Β’ του Μέγα (1279-1213π.Χ.), έγινε η πρώτη εισβολή από Λαούς της Θάλασσας (Sherden) οι οποίοι φαίνεται να είχαν συμμαχήσει με τους Χετταίους. Περήφανος και εκκεντρικός, ο Ραμσής Β’ διατάζει να γραφτεί και να διαβαστεί σε όλο του το βασίλειο η προσωπική του νίκη στην ναυμαχία επί των Λαών της Θαλάσσης και γεμάτος αυτοπεποίθηση αναφέρει ότι τους εξαφάνισε μια και για πάντα από προσώπου γης, δίνοντας στον λαό του το αίσθημα ασφάλειας. Ήταν νωρίς όπως φαίνεται για υποθέσεις, καθώς οι Λαοί της Θάλασσας επέστρεψαν ακόμα πιο απειλητικά στα παράλια της Αιγύπτου, κατά την βασιλεία του Φαραώ Μερνεφθά (1207π.Χ.), όπου τους κατονομάζει ως Ekwesh, Teresh, Lukka, Sherden και Shekelesh και ως τρομερούς αντιπάλους που επιχειρούσαν να μετοικίσουν σε περιοχές του. Η νικητήρια έκβαση του Φαραώ (γιός του Ραμσή Β’) καταγράφεται στην Στήλη του, όπου δίνει και την εικόνα των ηττημένων λαών και αναφέρει χαρακτηριστικά «Οι Σερντέν, οι Σεκελές, οι Αχιάβα και άλλοι ξένοι της θάλασσας νικήθηκαν. Η Αίγυπτος ζει!». Αλλά ήταν και πάλι νωρίς για υποθέσεις. Η μεγαλύτερη εισβολή που δέχτηκε η Αίγυπτος και την αποδεκάτισε ήταν η τρίτη, κατά την βασιλεία του Φαραώ Ραμσή Γ’ (1180-1175π.Χ.). Το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο της Αιγύπτου – η πόλη Καντές– καταστράφηκε ολοσχερώς από τους πειρατές των Λαών της Θάλασσας και στην συνέχεια οι εισβολείς κινήθηκαν στην ενδοχώρα από το Δέλτα του ποταμού Νείλου με την μανία λεηλασίας που τους διακατείχε. Ο Ραμσής Γ’ είχε να αντιμετωπίσει την μεγαλύτερη απειλή, αφού οι εχθροί συνέχιζαν να καταφθάνουν από παντού και εκείνος έπρεπε να συντάσσει διαρκώς νέο στρατό για να αμυνθεί. Γνωρίζοντας και ο ίδιος από τους προγόνους του τι είχε να αντιμετωπίσει, ξεκίνησε έναν ανταρτοπόλεμο στα πέριξ του Νείλου με διάρκεια και χρησιμοποίησε τους περιβόητους τοξότες του, ώστε να επιτίθεται στα πλοία που εισέβαλαν στο ποτάμι καίγοντας τα. Πολλοί από τους εχθρούς αιχμαλωτίστηκαν (μαζί και κάποιοι σύμμαχοι τους), ενώ κάποιοι υποτάχθηκαν ως μισθοφόροι στον Αιγυπτιακό στρατό. Ο Ραμσής Γ’ θα κατατροπώσει τους Λαούς της Θαλάσσης και πραγματικά θα τους αφανίσει από την ιστορία ως απειλή, με τις μνείες στο ταφικό του μνημείο να δείχνουν λεπτομερώς πολεμιστές με φτερωτά κράνη, στρογγυλές ασπίδες και ξίφη να συγκρούονται με τον στρατό του Φαραώ. Το επιτύμβιο κείμενο της επιγραφής στο Καρνάκ λέει χαρακτηριστικά: «Ήρθαν με τις οικογένειές τους… από ξένες χώρες. Κατέστρεψαν βασίλεια. Κανείς δεν μπόρεσε να σταθεί μπροστά τους. Αλλά τους νίκησα!». Παρόλη την μέγιστη στρατιωτική επιτυχία του Ραμσή Γ’, το κεφάλαιο αυτό θα κλείσει δυσμενώς για το Βασίλειο της Αιγύπτου. Η μεγάλη διάρκεια του πολέμου κατά των Λαών της Θάλασσας, έκανε το κόστος δυσβάσταχτο για τα ταμεία της Αιγύπτου, με την πρώτη οικονομική κρίση να εμφανίζεται στην Αυτοκρατορία της. Οι εργάτες για τα μεγαλοπρεπή μνημεία του Σετ Μαάτ, έμειναν απλήρωτοι και εδώ έχουμε την πρώτη παγκοσμίως ιστορική καταγραφή εργατικής απεργίας, αφού οι εργαζόμενοι αρνήθηκαν να δουλέψουν έως ότου να αποπληρωθούν οι μισθοί τους. Η Αίγυπτος δεν κατάφερε μετά τον πόλεμο αυτό να ξαναφτάσει ποτέ το μεγαλείο και την αίγλη που είχε κατά την Εποχή του Χαλκού.
Τι απέγιναν οι Λαοί της Θάλασσας
Μετά τον αφανισμό τους από τον Φαραώ Ραμσή Γ’, οι μυστηριώδεις άνθρωποι που αποτελούσαν τους πειρατές – εισβολείς των Λαών της Θάλασσας επί 100 χρόνια, αφομοιώθηκαν πιθανότατα στην Αίγυπτο και σε γειτονικές χώρες και δεν αναφέρονται πουθενά ως “απειλή” μετά το 1178π.Χ. Πιθανότατα ίδρυσαν πόλεις – κράτη στα παράλια της Ανατολικής Μεσογείου και σε νησιά της, μεταφέροντας την τέχνη και την κουλτούρα που «κουβαλούσαν» πλέοντας από μέρος σε μέρος. Οι τρομακτικές αφηγήσεις για τις καταδρομικές τους δράσεις, έγιναν αφηγήματα στην Αιγυπτιακή λογοτεχνία και η φήμη τους (δυστυχώς) ξακουστή για την καταστρεπτική τους μανία σε όλες τις χώρες της Μεσογείου (μεταξύ αυτών και η αρχαία Ελλάδα). Η εμφάνιση των Φιλισταίων στην περιοχή της Χανάαν, συμπέφτει χρονικά με την ήττα του Λαού της Θάλασσας από τους Αιγύπτιους, όπως επίσης και το όνομα «Πελέσετ» που καταγράφεται σε κείμενα της εποχής. Και οι «Τζέκερ» που εμφανίζονται στην πόλη Ντορ του Ισραήλ, έχοντας διαφορετική κεραμική και οπλισμό, δείχνουν σημάδια πως δεν πρόκειται για φύλο γηγενών. Συνοπτικά από το 1200π.Χ. και έπειτα, έχουμε καταγραφές πληθυσμιακών ομάδων που μεταναστεύουν ή «ξεφυτρώνουν» στην Νοτιοανατολική Ευρώπη με κοινή τεχνοτροπία, αμφίεση, τεχνολογία, κυριολεκτικά χωρίς ίχνος προγόνων στα μέρη αυτά. Αυτό δίνει ισχυρή πιθανότητα στους σύγχρονους αρχαιολόγους, να αποδίδουν τους νέους πολιτισμούς στους Λαούς της Θάλασσας και τις μετακινήσεις τους μετά την καθοριστική ήττα τους από τους Αιγύπτιους.
Οι μυστηριώδεις «Λαοί της Θάλασσας» ήταν πιθανότατα ένα σύνολο διαφορετικών φυλών ή εθνοτήτων που αναζητούσαν νέα εδάφη λόγω κλιματικών αλλαγών, λιμών ή πολέμων και συντάχθηκαν μαζί στην προσπάθεια ανοικοδόμησης μιας νέας αυτοκρατορίας- πολιτισμού, κάτι που δεν κατάφεραν. Η αναζήτηση της ταυτότητας τους απασχολεί ανελλιπώς τους αρχαιολόγους ήδη από το 1822, ενώ η ταύτιση τους με το τέλος της ένδοξης Εποχής του Χαλκού θα παραμένει διαρκής και αρκετά βάσιμη.
Πηγές Άρθρου:
“Οι Λαοί της Θάλασσας” του Joshua J. Mark, δημοσιεύτηκε 02 September 2009 στο www.worldhistory.org
“1177 B.C.: The Year Civilization Collapsed” Eric Cline, published by
