«Εμείς οι Έλληνες έχουμε μια ιδιαίτερη δύναμη, η οποία, όμως, εμφανίζεται μόνο άμα βγούμε από την Ελλάδα. Αυτό είναι το περίεργο. Βγαίνοντας από την Ελλάδα ο Έλληνας γίνεται άτομο. Μέσα στην Ελλάδα είναι ένα συλλογικό ον το οποίο παλεύει με άλλα συλλογικά όντα, τους άλλους Έλληνες, οι οποίοι προσπαθούν να τον καταστρέψουν. Είμαστε αλληλοκαταστροφικοί. Έχουμε μεγάλη δυσκολία να επιβιώσουμε πνευματικά σ’ αυτή τη χώρα». Νάνος Βαλαωρίτης σε συνέντευξη σε περιοδικό (Vice)
Ο Νάνος Βαλαωρίτης αγαπήθηκε ως πολύ οικείο άτομο από τους απλούς Έλληνες και εκτιμήθηκε πολύ για το έργο του τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Γεννήθηκε στη Λοζάνη (1921), ήταν δισέγγονος του ποιητή Αριστοτέλη Βαλαωρίτη και ήταν γόνος επιφανούς οικογένειας με οικονομική ευμάρεια. Έζησε τα πρώτα χρόνια της ζωής του στο εξωτερικό σε Ελβετία και Γερμανία. Πραγματοποίησε νομικές και φιλολογικές σπουδές στην Ελλάδα, την Αγγλία και τη Γαλλία.
Άρχισε να γράφει από την ηλικία των δεκατεσσάρων ετών. Στα δεκαοκτώ του χρόνια, δημοσίευσε τα πρωτόλεια αντιπολεμικά ποιήματά του, επηρεασμένα από τον καβαφικό ποιητικό λόγο, στο περιοδικό Νέα Γράμματα (1939). Τα ποιήματα του έτυχαν μεγάλης αποδοχής και τον ενθάρρυναν να συνεχίσει. Στο περιοδικό γνώρισε πολλά σημαντικά πρόσωπα της ελληνικής διανόησης όπως ο Κατσίμπαλης, ο Σεφέρης, ο Ελύτης. Η επαφή του με τη γενιά του ΄30 ήταν καθοριστική. Εκτός από τους νομπελίστες ποιητές γνώρισε τον Εγγονόπουλο, τον Γκάτσο, τον Εμπειρίκο, τον Εγγονόπουλο.
Ενδιαφέρουσα υπήρξε η απόδραση του κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής (1944). Ο Νάνος Βαλαωρίτης ακολούθησε την αντίθετη πορεία από αυτή των προσφύγων που σήμερα καταφθάνουν από τη Μέση Ανατολή (Συρία-Παλαιστίνη-Αίγυπτο) κι από εκεί πήγε στην Αγγλία. Όπως και τώρα έτσι και τότε ανθούσε το εμπόριο ανθρώπων. Ο Νάνος Βαλαωρίτης αφηγείται σε συνέντευξή του (περιοδικό Vice) πως με το κατάλληλο αντίτιμο τον παρέλαβαν μ’ ένα καΐκι από την Αθήνα για να τον μεταφέρουν στην Τουρκία. Έμεινε μια εβδομάδα στη Σμύρνη και μετά με τρένο πήγε στο Χαλέπι της Συρίας, όπου διέμεινε για ένα μήνα σ΄ένα γαλλικό φρούριο. Κατόπιν, περιμένοντας το διαβατήριο του επιβιβάστηκε σ’ ένα τρένο, όπου βρέθηκε στην Τρίπολη στη συνέχεια στη Βηρυτό όπου η τύχη τον βοήθησε ν’ αποκτήσει διαβατήριο και στο τέλος έφτασε στην Αίγυπτο, στο Κάιρο.
Στο Κάιρο βρισκόταν ο Σεφέρης, που ήταν γραμματέας της εκεί ελληνικής πρεσβείας ο οποίος εκπροσωπούσε την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση. Ο Νάνος Βαλαωρίτης ήταν ο μοναδικός Έλληνας ποιητής που, με τη βοήθεια του Σεφέρη, ο οποίος του έδωσε συστατικές επιστολές για τα περιοδικά: New Writing, Horizon, βρέθηκε με περιπετειώδη τρόπο στο Λονδίνο κατά τη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. Το Ηνωμένο Βασίλειο δεν ήταν τυχαία επιλογή. Ο ποιητής επιθυμούσε να βρεθεί σ’ αυτή τη «μεγάλη μητρόπολη», όπως την αποκαλούσε, για να έρθει σε επαφή με άλλους ποιητής, που ήδη γνώριζε και θαύμαζε από τη μελέτη του, όσο ήταν στην Ελλάδα. Η άριστη γνώση της αγγλικής αλλά και της γαλλικής γλώσσας τον βοήθησαν στα μονοπάτια που τον οδήγησε η ζωή.
Ο Νάνος Βαλαωρίτης στο Ηνωμένο Βασίλειο
Οι Άγγλοι ποιητές εκπλήσσονται όταν αντιλαμβάνονται, ότι ένας δραπέτης-ποιητής κατάφερε να διαφύγει από τη γερμανική μέγγενη και να βρεθεί ανάμεσά τους. Στο Ηνωμένο Βασίλειο γίνεται δεκτός με ενθουσιασμό. Είχε αρχίσει, ήδη, ν’ αχνοφαίνεται το τέλος του πολέμου. Στην Αγγλία νυμφεύεται για πρώτη φόρα με μια βρετανίδα. Άρχισε να μεταφράζει σύγχρονούς του Έλληνες ποιητές, όπως ο Εμπειρίκος, ο Ελύτης κα.
Η ελληνική λογοτεχνία, Ελύτης και Σεφέρης, βρίσκουν τον ενδιάμεσο κρίκο που τους συνδέει με τους Ευρωπαίους συναδέλφους τους. Μια δημιουργική περίοδος αρχίζει για τον Νάνο Βαλαωρίτη. Έρχεται σε επαφή με τους: Έλιοτ, Τόμας, Όντεν κα. Για κάποιο διάστημα εργάζεται για το BBC. Την περίοδο αυτή ο Σεφέρης απογειώνεται από τον Έλιοτ. Καθώς περνούν τα χρόνια ο ενθουσιασμός των Άγγλων ξεφουσκώνει και ο Βαλαωρίτης αρχίζει μια μποέμικη ζωή με περιορισμένους οικονομικούς πόρους, λόγω έλλειψης εργασίας, καθώς οι διανοούμενοι αρχίζουν να διατηρούν μια απόσταση. Ο Νάνος Βαλαωρίτης, όσο βρίσκεται στη Βρετανία εντρυφεί στην αγγλική λογοτεχνία. Η πρώτη του ποιητική συλλογή Τιμωρία των Μάγων δημοσιεύεται στο Λονδίνο (1947).
Στην πρώτη τους συνάντηση ο Έλιοτ λέει στον Νάνο Βαλαωρίτη: «Ξέρεις είσαι ο δεύτερος Έλληνας που γνωρίζω» για να έρθει η ερώτηση: «Ποιος ήταν ο πρώτος;» «Ο πρώτος ήταν ο βασιλιάς της Ελλάδας» απαντά ο Έλιοτ. «Τότε εγώ είμαι ο πρώτος (Έλληνας) επειδή ο βασιλιάς της Ελλάδας δεν έχει ούτε μια σταγόνα ελληνικό αίμα.»
Η παραμονή στη Γαλλία
Ο Νάνος Βαλαωρίτης φεύγει για την Γαλλία (1954). Εκεί γνωρίζει την δεύτερη γυναίκα του Μαρί Γουίλσον, που ήταν αμερικάνικης καταγωγής. Η Γουίλσον διατηρούσε σχέσεις με τον κύκλο των υπερρεαλιστών. Γίνεται μέλος του κύκλου των υπερρεαλιστών. Γνωρίζεται με τον Μπρετόν μέσα από το γαλλικό περιοδικό Lettres Nouvelles, όπου παρουσιάζει την ελληνική ποίηση. Η Γαλλία υπήρξε ένα ακόμη σχολείο για τον Βαλαωρίτη. Χάρη σε όσα έμαθε στη Γαλλία, του δόθηκε η δυνατότητα να μπορέσει να μεταναστεύσει τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Οι επιστροφές στην Ελλάδα
Το 1960 βρίσκουμε τον Νάνο Βαλαωρίτη να έχει επιστρέψει στην Ελλάδα και να ασκεί τη διεύθυνση του λογοτεχνικού περιοδικού (1969) Πάλι μέχρι και την εγκαθίδρυση της χούντας των συνταγματαρχών. Τότε αποφασίζει να φύγει για την Αμερική (1968) κατόπιν πρόσκλησης για διδασκαλία στο κρατικό πανεπιστήμιο του Σαν Φραντσίσκο. Αργότερα διηύθυνε με τον ποιητή Αντρέα Παγουλάτο το περιοδικό Συντέλεια (1989-1995) που επανεκδόθηκε ως Νέα Συντέλεια το 2004, οπότε και επέστρεψε μόνιμα στην Ελλάδα.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες
Στην Αμερική ο Νάνος Βαλαωρίτης πηγαίνει μαζί με τη σύζυγό του για να μείνει τελικά για 30 χρόνια περίπου. Στο κρατικό πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο ακολουθεί ακαδημαϊκή καριέρα διδάσκοντας συγκριτική λογοτεχνία και δημιουργική γραφή.
Ο Νάνος Βαλαωρίτης συνεργάστηκε με λογοτεχνικά περιοδικά όπως τα: Horizon, Daylight, New Writing, Τετράδιο, Σήμα. Τα βιβλία του έχουν εκδοθεί, μεταφρασμένα στα γαλλικά και στα αγγλικά, στο εξωτερικό ενώ είδε θεατρικά του έργα να ζωντανεύουν σε παραστάσεις εντός και εκτός ελλαδικού χώρου. Για τη συλλογή του Μερικές γυναίκες ο Νάνος Βαλαωρίτης τιμήθηκε με το 1ο Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1982). Έλαβε το βραβείο της Αμερικανικής Εταιρείας Ποίησης (NPA, 1996) και δυο χρόνια αργότερα το Κρατικό Βραβείο Χρονικού-Μαρτυρίας (1998). Η Ακαδημία Αθηνών τον τίμησε με το Βραβείο Ουράνη για το ποιητικό του έργο του (2006). Επίσης, του απονεμήθηκε ο Χρυσόσ Σταυρός του Τάγματος Τιμής (2006) ενώ γα το συνολικό του έργο τιμήθηκε με το Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας (2009).
Σε συνέντευξή του (Art Week, 2017) ο Νάνος Βαλαωρίτης ανέλυσε το τρίπτυχο Τέχνη – Τύχη – Τόλμη. Υποστήριξε ότι πίσω από κάθε πράξη είναι απαραίτητο να υπάρχει η τέχνη, η τεχνική. Αρχικά είναι σημαντικό να αντηληφθεί κάποιος το στόχο του και κατόπιν, με αυτοματισμό σχεδόν, θα τον επιτύχει. Η τύχη είναι εκείνη που θα δώσει τη λύση σε προβλήματα εκεί που δεν το περιμένει κανείς και θα φέρει τους κατάλληλους ανθρώπους που θα βοηθήσουν στη διαδρομή της ζωής. Τόλμη είναι να μη μένει κάποιος αγκυλωμένος στο παρελθόν, ώστε να υπάρχει ανανέωση για να μπορεί να προχωρά.
Πιστεύουμε ότι … «ως Έλληνες είμαστε φωτισμένοι. Δεν είμαστε. Πρέπει να ξαναβρούμε αυτό που σημαίνει να είσαι Έλληνας».
Ο Νάνος Βαλαωρίτης δεν εγκατέλειψε ποτέ την ελληνική του ταυτότητα και δεν την απεμπόλησε ποτέ. Θεωρούσε ιδιαίτερα σημαντική τη διατήρησή της, διότι ο ελληνικός πολιτισμός υπήρξε η βάση του δυτικού πολιτισμού. Για τον Βαλαωρίτη οι Έλληνες δεν εκτίμησαν την κληρονομιά τους, πνίγηκαν από το βάρος της και δεν δημιούργησαν μια ελληνική αναγέννηση με έντιμη συνδιαλλαγή με το αρχαιοελληνικό παρελθόν τους. Αναφερόμενος στη σύγχρονη τέχνη δήλωσε κάποτε πως είναι περιορισμένη και ναρκισσιστική και με αυτά τα δεδομένα δεν θα τύχει ανάπτυξης στο παρόν και στο μέλλον. Άφησε πίσω του μια πολυπληθή συλλογή από ποιήματα, δοκίμια, πεζά κείμενα.
Στα ποιήματα του ο Βαλαωρίτης αποφάσισε να μην βάζει τελείες ώστε να υπάρχει μια ροή αλλά και να δώσει την επιλογή στον αναγνώστη να δώσει έμφαση όπου ο ίδιος επιθυμεί.
Πηγές:
Μονόγραμμα: Νάνος Βαλαωρίτης. Διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: www.ert.gr [ανακτήθηκε 10/10/19]
H συγκλονιστική απάντηση του Νάνου Βαλαωρίτη για την ελληνική ψυχή και δύο ποιήματα. Διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: www.huffingtonpost.gr [ανακτήθηκε 25/9/19]
Νάνος Βαλαωρίτης. Διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: video.vice.com [ανακτήθηκε 12/10/19]
