Σε εποχές αναταραχής, όταν τα γεγονότα τρέχουν ταχύτερα από τις λέξεις, η τέχνη συχνά επιστρατεύεται για να μεταφέρει νοήματα που δεν χωρούν στα επίσημα ανακοινωθέντα. Η γελοιογραφία, βρίσκεται ανάμεσα στις πιο εύστοχες μορφές τέχνης αυτής της περιόδου αποτελώντας ένα «όπλο» που δεν τραυματίζει, αλλά καυτηριάζει, που δεν καταστρέφει, αλλά αποκαλύπτει. Ιδίως σε περιόδους πολέμου, η γελοιογραφία αποτέλεσε όχι απλώς μορφή ψυχαγωγίας ή σχολιασμού, αλλά εργαλείο προπαγάνδας, μέσο ενίσχυσης του ηθικού και πολιτιστικό τεκμήριο εποχής.
Παγκόσμιο εικαστικό φαινόμενο
Στη διάρκεια του Α’ και Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι γελοιογράφοι βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή της μάχης των εντυπώσεων. Μάλιστα, οι γελοιογραφίες δημοσιεύονταν σε εφημερίδες και περιοδικά, μεταφέροντας μηνύματα που άλλοτε σατίριζαν τον εχθρό και άλλοτε εξύψωναν την πατρίδα. Για παράδειγμα, στη Βρετανία, ο περίφημος γελοιογράφος David Low απεικόνιζε τον Χίτλερ και τον Μουσολίνι με τρόπο που γελοιοποιούσε τη μεγαλομανία τους, ενώ στις Ηνωμένες Πολιτείες ο Theodor Geisel δημιούργησε πολιτικές γελοιογραφίες που καυτηρίαζαν τον φασισμό και την απομόνωση των Αμερικανών.
Κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι γελοιογράφοι σε όλη την Ευρώπη σκιτσάριζαν τον αντίπαλο ως αποκρουστικό τέρας, άβουλη μαριονέτα ή γελοία φιγούρα. Παράλληλα, η γελοιογραφία χρησιμοποιούνταν για να ενισχύσει τη συλλογική ταυτότητα: να υπενθυμίσει τι σημαίνει «πατρίδα», «αντίσταση», «ελευθερία».
Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο ρόλος αυτός κορυφώθηκε. Από τις αφίσες του Joseph Keppler και του David Low στην Αγγλία, έως τα σκίτσα του Walt Disney που σατίριζαν τον Χίτλερ και τον Μουσολίνι, η γελοιογραφία έγινε εργαλείο στρατηγικής επικοινωνίας.
Η γελοιογραφία ως κοινωνικό και πολιτικό όπλο
Η γελοιογραφία δεν είναι απλώς μια μορφή ψυχαγωγίας. Είναι καθρέφτης της κοινωνίας, σχολιασμός της εξουσίας και σε περιόδους κρίσης ένα όπλο πολιτισμικής αντίστασης. Σε καιρούς πολέμου, όπου η ελευθερία του λόγου συχνά περιορίζεται, η γελοιογραφία αναλαμβάνει να εκφράσει το ανείπωτο μέσα από το χιούμορ, την ειρωνεία και τον υπαινιγμό.
Η γελοιογραφία ως ψυχολογικό και προπαγανδιστικό εργαλείο
Κατά τη διάρκεια πολεμικών συγκρούσεων, η γελοιογραφία αποκτά και έναν δεύτερο, εξίσου σημαντικό ρόλο: αυτόν του εργαλείου προπαγάνδας και ψυχολογικού πολέμου. Οι κυβερνήσεις και οι αντιστασιακές οργανώσεις αντιλαμβάνονται τη δύναμή της να διαμορφώνει την κοινή γνώμη, να απομυθοποιεί τον εχθρό και να ενισχύει το ηθικό του πληθυσμού. Επιπρόσθετα, η γελοιογραφία λειτουργούσε σαν ψυχολογικό όπλο καθώς έδινε στον πολίτη την αίσθηση ότι ο εχθρός δεν είναι ανίκητος. Το γέλιο, άλλωστε, ήταν πάντα μια πράξη αντίστασης. Μέσα από το σχέδιο, η σάτιρα αποδόμησε τη δύναμη των ολοκληρωτικών καθεστώτων, έδειξε το παράλογο του πολέμου και συγχρόνως διαμόρφωσε πολιτικές αντιλήψεις.
Η ελληνική γελοιογραφία του 1940
Στις 28 Οκτωβρίου 1940, η Ελλάδα είπε το περίφημο «Όχι» στο τελεσίγραφο του Μουσολίνι. Όμως, εκείνη τη μέρα δεν ξεκίνησε μόνο ένας πόλεμος στα βουνά της Πίνδου. Άρχισε και ένας πόλεμος με λέξεις, σκίτσα και εικόνες. Την ώρα που οι στρατιώτες έδιναν τον αγώνα τους, στην Αθήνα, σε εφημερίδες και περιοδικά, οι γελοιογράφοι, σκιτσογράφοι και καλλιτέχνες κρατούσαν τις δικές τους γραμμές άμυνας: το χαρτί, την πένα και τη σάτιρα.
Ο Φωκίων Δημητριάδης, ίσως η σημαντικότερη μορφή της ελληνικής γελοιογραφίας εκείνης της εποχής, δημιούργησε εμβληματικά σκίτσα που έμειναν στην ιστορία. Με το χαρακτηριστικό του στιλ, το λεπτό χιούμορ και τη διεισδυτική ματιά, σατίρισε τον Μουσολίνι και τον σχεδίαζε ως μικροκαμωμένο, ματαιόδοξο τύπο που χανόταν μέσα στα χιόνια των ελληνικών βουνών. Οι γελοιογραφίες του στη Βραδυνή και στην Εστία ανύψωσαν το εθνικό φρόνημα, παρουσιάζοντας τους Ιταλούς στρατιώτες ως ανίκανους και δειλούς , εικόνα αντίθετη με την ανδρεία του Έλληνα φαντάρου.
Παράλληλα, ο Κώστας Μπέζος, γνωστός σκιτσογράφος, συνεισέφερε με σκίτσα που συνδύαζαν λαϊκό πνεύμα και κοινωνική σάτιρα. Δημοσίευε στα περιοδικά Μπουκέτο και Ελληνικά Γράμματα, συχνά αποτυπώνοντας σκηνές από την καθημερινότητα του πολέμου και της Κατοχής με χιούμορ και ανθρωπιά. Ο Μπέζος ανήκε σε εκείνη τη γενιά καλλιτεχνών που είδαν τη γελοιογραφία όχι απλώς ως εργαλείο πολιτικής, αλλά και ως καθρέφτη της λαϊκής ψυχής.
Η γελοιογραφία ως προπαγάνδα και αντίσταση
Η προπαγανδιστική λειτουργία της γελοιογραφίας κατά τον πόλεμο του ’40 ήταν διττή. Από τη μία πλευρά, το κράτος αξιοποιούσε τη γελοιογραφία για να ενισχύσει το εθνικό φρόνημα και να γελοιοποιήσει τον εχθρό. Από την άλλη, στους κύκλους της αντίστασης, η σάτιρα έγινε όπλο κατά της Κατοχής. Στο πλαίσιο της προπαγάνδας, η γελοιογραφία λειτούργησε ως μηχανισμός άμυνας. Γιατί μετέτρεψε τον φόβο σε γέλιο, τη δυστυχία σε ειρωνεία και την ταπείνωση σε περηφάνια. Αυτή η μεταμόρφωση της ψυχικής ενέργειας υπήρξε καθοριστική για τη διατήρηση της εθνικής ενότητα.
Η δύναμη του γέλιου ως εθνική ψυχοθεραπεία
Η γελοιογραφία της Κατοχής ήταν μια μορφή εσωτερικής ψυχοθεραπείας του λαού. Ο Έλληνας, καταπιεσμένος, πεινασμένος, αλλά και υπερήφανος, έβρισκε στο σκίτσο ένα καταφύγιο. Δεν ήταν απλώς ζήτημα διασκέδασης, ήταν μια πράξη αυτοσεβασμού.
Η γελοιογραφία ως ιστορική πηγή
Οι ιστορικοί σήμερα αναγνωρίζουν ότι οι γελοιογραφίες της περιόδου 1940–1944 αποτελούν πολύτιμο τεκμήριο της συλλογικής συνείδησης. Μέσα από αυτές μπορεί να μελετηθεί η εξέλιξη της κοινής γνώμης, η προσαρμογή των Ελλήνων στις συνθήκες της Κατοχής και οι τρόποι με τους οποίους το γέλιο λειτούργησε ως μηχανισμός αντίστασης.
Εικαστική γλώσσα και ιδεολογικό περιεχόμενο
Από αισθητική σκοπιά, οι γελοιογραφίες της περιόδου του πολέμου χαρακτηρίζονται από έντονη συμβολικότητα και εύστοχη χρήση λέξεων. Οι καλλιτέχνες δεν είχαν στη διάθεσή τους τα τεχνικά μέσα που υπήρχαν σε άλλες χώρες, αλλά αξιοποίησαν με μαεστρία το μελάνι και τη λεζάντα. Οι φιγούρες συχνά υπερβολικές, με έντονα χαρακτηριστικά προσώπου και σώματος , όπως ο Μουσολίνι με το τεράστιο σαγόνι ή ο Χίτλερ με τη μικροσκοπική του φιγούρα, αποκτούσαν σχεδόν θεατρική διάσταση. Ακόμη το τσαρούχι δέσποζε στις περισσότερες γελοιογραφίας της εποχής και έγινε σύμβολο της ελληνικής αντίστασης ενάντια στον εισβολέα. Η σάτιρα δεν περιοριζόταν στην απλή γελοιοποίηση. Ήταν μια εικαστική γλώσσα αντίστασης, που αποκωδικοποιούσε τον εχθρό μέσα από την τέχνη. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλά από τα σκίτσα της εποχής σήμερα θεωρούνται ιστορικά ντοκουμέντα, όχι μόνο για το περιεχόμενό τους, αλλά και για την αισθητική τους αξία.
Η γελοιογραφία μετά τον πόλεμο
Μετά τον πόλεμο, οι γελοιογράφοι κλήθηκαν να αποδώσουν τη μεταπολεμική πραγματικότητα, δηλαδή μια Ελλάδα διχασμένη, με πληγές ανοιχτές. Ο Φωκίων Δημητριάδης συνέχισε να σχολιάζει με οξυδέρκεια τα πολιτικά γεγονότα των δεκαετιών ’50 και ’60, μετατρέποντας το σκίτσο σε καθρέφτη της δημόσιας ζωής. Η παράδοση εκείνης της εποχής έθεσε τα θεμέλια για τη σύγχρονη ελληνική πολιτική γελοιογραφία, που εξακολουθεί να σχολιάζει τα γεγονότα, κυρίως πολιτικά, με χιούμορ.
Μια άγνωστη πτυχή: οι γυναίκες γελοιογράφοι της Κατοχής
Αν και λιγότερο γνωστές, υπήρξαν και γυναίκες γελοιογράφοι που συμμετείχαν στην πολιτιστική αντίσταση. Η Αθηνά Καλογεροπούλου, για παράδειγμα, σκιτσογράφος και συνεργάτιδα της εφημερίδας Πρωία, υπέγραφε με ψευδώνυμο σκίτσα που σατίριζαν τους κατακτητές με λεπτότητα και ειρωνεία. Η συμβολή τους παρέμεινε για δεκαετίες στη σκιά, όμως η έρευνα των τελευταίων χρόνων φέρνει στο φως τη συμμετοχή τους στο καλλιτεχνικό μέτωπο της αντίστασης.
Επίλογος
Η γελοιογραφία σε περιόδους πολέμου υπήρξε κάτι παραπάνω από ένα καλλιτεχνικό φαινόμενο. Ήταν η φωνή ενός λαού. Σήμερα, τα σκίτσα εκείνης της περιόδου εκτίθενται σε μουσεία, σχολεία και συλλεκτικές εκδόσεις ως υπενθύμιση πως το χιούμορ μπορεί να γίνει πράξη αντίστασης και πως η γελοιογραφία έχει τη δύναμη να νικήσει τον φόβο με το γέλιο.
Πηγές
Ψηφιοποίηση τεκμηρίων της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων. Ανακτήθηκε από: https://library.parliament.gr/ (Τελευταία προβολή: 25.10.2025)
Έκθεση πολιτικής γελοιογραφίας. Πολιτική και γελοιογραφία. Βουλή των Ελλήνων. Ανακτήθηκε από: www.hellenicparliament.gr (Τελευταία προβολή: 25.10.2025)
Καστρίτη, Ν.(2022): Με όπλο το πενάκι. Ανακτήθηκε από www.kathimerini.gr (Τελευταία προβολή: 25.10.2025)
