Αποτελεί αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι η εκπαίδευση είναι από τα σημαντικότερα αγαθά που μπορεί να αποκτήσει ένας άνθρωπος. Η ανάπτυξη δεξιοτήτων, η κοινωνικοποίηση, η ηθική και σωματική διάπλαση αποτελούν από τα λίγα προσόντα που είναι δυνατό να επιτευχθούν κατά την εκπαιδευτική διαδικασία. Τα σύγχρονα κράτη, λόγω των ραγδαίων εξελίξεων σε όλους τους τομείς του πολιτισμού, και ιδιαίτερα στην τεχνολογία, έχουν θέσει την εκπαίδευση ως κύριο παράγοντα διαμόρφωσης του παγκόσμιου πολίτη. Έτσι, η συστηματοποίηση της σήμερα αποτελεί μια ευαίσθητη και προσεκτική διαδικασία, με σκοπό την αντικειμενική αντιμετώπιση της ως προαγωγού της υψηλής μόρφωσης και παιδείας, που είναι αναγκαία για την είσοδο ενός νέου στην κοινωνία. Οι ιστορικές πηγές αναδεικνύουν την πρόοδο της εκπαίδευσης, με βάση τον αντίκτυπο της στην κοινωνία. Ωστόσο, υπήρξαν περιπτώσεις που όχι μόνο δεν ωφέλησαν την ανθρωπότητα, αλλά αποτέλεσαν θανάσιμο όπλο εναντίον της. Από τα πιο τρανά παραδείγματα είναι η περίπτωση της Γερμανίας, κατά την κυβέρνηση της από το Ναζιστικό Κόμμα.
Πολιτικοκοινωνικό status
Η άνοδος του παρανοϊκού και φιλόδοξου Αδόλφου Χίτλερ στην εξουσία το 1934, σηματοδότησε μέχρι το 1945, από τις πιο αιματηρές περιόδους της σύγχρονης ιστορίας. Αυστριακός, γόνος δημοσίου υπαλλήλου, ο Αδόλφος Χίτλερ έζησε στη Βιέννη και στο Μόναχο, προτού ασχοληθεί εντατικά με την πολιτική. Η σχέση του με το σχολείο είχε έντονα σκαμπανεβάσματα, αφού τα μόνα μαθήματα που τον ενδιέφεραν ήταν η ζωγραφική και η ιστορία. Μετά το θάνατο των γονιών του, έζησε στη Βιέννη και στο Μόναχο. Αργότερα συμμετείχε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οπού έλαβε τα πρώτα ερεθίσματα για τις μετέπειτα απόψεις του.
Μετά την επιστροφή του από τον πόλεμο, ο Χίτλερ διακατέχονταν από τα ίδια συναισθήματα αγανάκτησης, με τους συμπολεμιστές του. Αίτια αυτών των συναισθημάτων ήταν η ταπεινωτική ήττα της Γερμανίας και η υπογραφή της απαιτητικής συνθήκης των Βερσαλλιών. Το 1919, συμμετείχε για πρώτη φορά σε συνέλευση του Εργατικού Κόμματος, ανακαλύπτοντας για πρώτη φορά το ρητορικό του ταλέντο. Το 1923, έχοντας εισχωρήσει επαρκώς στην εξουσία του μετονομασμένου Εργατικού Κόμματος σε Εθνικοσοσιαλιστικό, οργανώνει το γνωστό «πραξικόπημα της μπυραρίας», με σκοπό την ηγεσία της Γερμανίας. Το πραξικόπημα αποτυγχάνει και ο Χίτλερ καταδικάζεται σε φυλάκιση. Εκμεταλλεύεται όμως την ποινή του, για να γράψει την αυτοβιογραφία του και να συνοψίσει τις απόψεις του στο Mein Kampf (Ο Αγών μου). Σε αυτό το σύγγραμμα, εντοπίζονται οι βασικές ιδέες που διέπουν το Ναζιστικό Κράτος. Εμπεριείχε το πολιτικό πρόγραμμα και τη δράση της κυβέρνησης. Δίνει, επίσης, πολλά στοιχεία του χαρακτήρα του ίδιου του Χίτλερ, μια ουσιαστική εικόνα του μυαλού του και των φαντασιώσεων, που ήταν έτοιμος να πραγματοποιήσει. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το «ευαγγέλιο» του Ναζισμού.
Ναζιστική ιδεολογία
Προκειμένου να γίνει αντιληπτή η στάση του Κόμματος προς τη νεολαία, πρέπει να μελετηθεί έστω και επιγραμματικά η ναζιστική ιδεολογία, έστω όπως διαμορφώθηκε μέσα από τον Αγών Μου. Οι βασικές ιδέες που αντλούνται από το σύγγραμμα, βασίζονται σε έναν ακατέργαστο κοινωνικό δαρβινισμό, σε μια προσπάθεια επιβίωσης του «αδικημένου» γερμανικού λαού, στο πλαίσιο της οποίας το κριτήριο της υγείας είναι η φυλετική αγνότητα. Το βιβλίο διακατέχεται από μια εμμονή στην υπεράσπιση της Γερμανικής- Αρίας φυλής, η οποία είναι ανώτερη όλων των φυλών, στην ανάγκη για εξοπλισμό και την εξασφάλιση ζωτικού χώρου. Φυσικά, εμφανές είναι το άσβεστο μίσος του Χίτλερ κατά των Εβραίων.
Αξίζει να αναφερθεί ότι, κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής του, ο Χίτλερ δεν έτρεφε τέτοια συναισθήματα κατά της εβραϊκής φυλής. Μάλιστα, του προκαλούσε απέχθεια η έχθρα απέναντι τους, «καθώς νόμιζε ότι τους εδίωκαν γ΄ αυτό που πίστευαν» (Ο Αγών μου). Στη συνέχεια, όμως, με αφορμή την επαφή του με αντισημιτικές δημοσιεύσεις και κινήματα, συνέδεσε την όποια δυσμένεια εις βάρος των Γερμανών, με εβραϊκή ανάμειξη: Η κατοχή μερίδας του τύπου, υψηλών πολιτικών θέσεων ήταν επίτευγμα των «δαιμόνων» Εβραίων. Την ίδια στιγμή οι Γερμανοί εργάτες υπέφεραν από την φτώχεια. Αυτή η κατάσταση μετέτρεψε τον ίδιο, κατά τα λεγόμενα του, «από νωχελικό κοσμοπολίτη σε φανατικό αντισημίτη». Σύντομα, αυτή η λογική εξελίχθηκε σε θεωρίες εβραϊκής συνωμοσίας. Έτσι οδηγήθηκε στο περίφημο σχέδιο της εξόντωσης των Εβραίων, καθώς η οποιαδήποτε σχέση μαζί τους, τουλάχιστον στο μυαλό του Χίτλερ, αποτελούσε όχι μόνο μόλυνση αλλά και σεξουαλική απειλή για τους Γερμανούς.
Από τη θεωρία στην πράξη
Σύμφωνα με όλα όσα ειπώθηκαν, είναι λογικό να αναρωτηθεί κανείς με ποιον τρόπο θα μπορούσαν να επιτευχθούν πρωτάκουστοι για το γερμανικό λαό στόχοι (η καθαρότητα της φυλής, η επιβίωση του γερμανικού λαού, αλλά και η εμφύσηση των ρατσιστικών ιδεών) σε σύντομο χρονικό διάστημα. Η απάντηση δεν άργησε να βρεθεί από τον Ηγέτη του Κόμματος, τον Αδόλφο Χίτλερ: η γερμανική νεολαία θα ήταν ο κύριος φορέας της ενδυνάμωσης της Αρίας Φυλής. Η πρόσμειξη και αναπαραγωγή αποκλειστικά Γερμανών πολιτών θα έφερνε την καθαρότητα, η στρατολόγηση του ανδρικού φύλου θα έφερνε την εξάπλωση ενώ η συστηματική εκπαίδευση θα έφερνε την επικράτηση του Ναζισμού. Γι’ αυτό ο δικτάτορας δεν έχασε καιρό. Πραγματοποίησε δυναμικές μεταρρυθμίσεις στην εκπαίδευση, προκειμένου να πετύχει τον σκοπό του:
- Εκπαιδευτική αλλαγή: Μετά την εκδίωξη των εχθρικών προς τους Ναζί στοιχείων αλλά και των Εβραίων, θεσπίστηκαν ειδικά σχολεία για την φοίτηση παιδιών που οι γονείς τους ήταν στο Κόμμα ή για παιδιά που ήταν πιο χαρισματικά από τα υπόλοιπα: Πρώτα θα φοιτούσαν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα για έξι χρόνια, από δώδεκα μέχρι δεκαοχτώ ετών. Στην αρχή υπήρχαν τα Εθνικό-Πολιτικά Ινστιτούτα Εκπαίδευσης (Napolas), ιδρυμένα το 1933. Στη συνέχεια ιδρύθηκαν το 1937 τα Σχολεία του Χίτλερ. Μετά την αποφοίτηση τους, έπρεπε να εργαστούν για δυόμισι χρόνια σε εργατικό πόστο ή τέσσερα χρόνια σε μια κανονική δουλειά. Εάν τα κατάφερναν χωρίς πρόβλημα, τότε τους επιτρεπόταν η φοίτηση στα Κάστρα της Νέας Τάξης, που θα τους προσέφεραν αργότερα μια υψηλή θέση στο Κόμμα ή στον στρατό. Όλα τα παραπάνω ιδρύματα, είναι χαρακτηριστικά για τη σκληρή εκπαίδευση και την απάνθρωπη, θα έλεγε κανείς, γύμναση του σώματος των νεαρών παιδιών.
- Διδακτέα ύλη: Η μείωση των μαθημάτων ήταν από τις πρώτες εκπαιδευτικές απαιτήσεις του Κόμματος. Από την άλλη πλευρά, οι ώρες του μαθήματος της γυμναστικής αυξήθηκαν σχεδόν στο διπλάσιο. Αλλά και η ποικιλία των σωματικών ασκήσεων αυξήθηκε: κολύμβηση, μποξ, στίβος και κάθε λογής άθλημα, που θα μπορούσε να προετοιμάσει τη νεολαία για πόλεμο. Όσον αφορά τα μαθήματα, πρωταγωνιστικό ρόλο είχε η βιολογία, όχι όμως έτσι όπως την φανταζόμαστε σήμερα. Η διδαχή της θα γίνονταν στα πλαίσια της φυλετικής διδασκαλίας, που εισήχθη στα σχολεία. Θα δίδασκε δηλαδή στους μαθητές την έννοια της ράτσας και συγκεκριμένα τον διαχωρισμό των φυλών σε ανώτερες και κατώτερες, με την Γερμανία στην κορυφή όλων. Από τα βιβλία της βιολογίας δεν έλειπε βέβαια και ο αντισημιτισμός, καθώς οι Εβραίοι ήταν κατώτεροι όλων. Μάλιστα, υπήρχαν ειδικές ασκήσεις στα βιβλία, οπού οι μαθητές έπρεπε να αναγνωρίζουν τα μορφολογικά χαρακτηριστικά ενός Εβραίου και να τα ξεχωρίζουν από ενός Γερμανού (!)
Η ιστορία και η γεωγραφία δεν διέφεραν καθόλου, ως προς τον εκπαιδευτικό προσανατολισμό. Τα ιστορικά μαθήματα περιλάμβαναν μόνο ένδοξες μάχες και ιστορικές περιόδους της Γερμανίας, ενώ η γεωγραφία διακήρυττε την ανάγκη του «ζωτικού χώρου», για το Ένδοξο Γερμανικό Έθνος. Και στα δύο μαθήματα, ήταν δεδομένο το αντισημιτικό πνεύμα. Τα κορίτσια, από την άλλη πλευρά, όσα έμειναν στο σχολείο, παρακολουθούσαν μαθήματα οικονομίας, νοικοκυριού και ευγονικής, αφού ο στόχος τους, όπως αναφέρθηκε νωρίτερα, ήταν να είναι παραγωγικές και άξιες μητέρες.
Σε πανεπιστημιακό επίπεδο, τα περισσότερα μαθήματα υποβαθμίστηκαν. Βέβαια, στην περίπτωση της φυσικής, της χημείας, της βιολογίας, της φαρμακολογίας και της ιατρικής, η απειλή της Γκεστάπο οδήγησε τους επιστήμονες και τους φοιτητές, σε πλήρη υποταγή στην ναζιστική θέληση. Πειράματα κάθε είδους άρχισαν να λαμβάνουν χώρα στις αίθουσες των εγκαταλελειμμένων, από ένα σημείο και μετά, πανεπιστημίων, πάνω σε πολωνικό και εβραϊκό πληθυσμό. Ένα πράγμα ήταν σίγουρο. Ο ναζισμός θα έμπαινε δυναμικά σε κάθε εκπαιδευτική βαθμίδα. Μόνο έτσι θα καθίστατο δυνατή η εκπλήρωση κάθε επιθυμίας του Χίτλερ.
- Εξωσχολικοί παράγοντες: Καθώς το σχολείο δεν αποτελεί το μοναδικό μέσο εξάσκησης μιας εκπαιδευτικής πολιτικής, οφείλουν τέλος να εξεταστούν και οι εξωσχολικοί παράγοντες που επηρεάζουν την εκπαιδευτική πορεία ενός παιδιού. Στη ναζιστική Γερμανία, καθώς ήταν αναγκαία η συγκρότηση μιας νεολαίας στην υπηρεσία του Χίτλερ, δοκιμάστηκε η ίδια βία και προπαγάνδα που ασκήθηκε στους ενήλικες. Η προσέλκυση των νέων στο ναζιστικό ιδεώδες, εκφράζεται μέσα από τη δημιουργία οργανώσεων, που επηρέαζαν και τη σχολική και την εξωσχολική ζωή των παιδιών. Οι πιο γνωστές οργανώσεις που θα μελετηθούν είναι η Χιτλερική Νεολαία και η Ένωση Γερμανίδων Κορασίδων. Στην αρχή, η συμμετοχή σε αυτές τις οργανώσεις ήταν προαιρετική. Το 1936 όμως, δόθηκε διαταγή για την υποχρεωτική και καθολική υπαγωγή των νέων στη Χιτλερική Νεολαία:
- Χιτλερική Νεολαία: η Χιτλερική Νεολαία (HitlerJugend) αποτελεί αποτέλεσμα των πολιτικών ζυμώσεων το 1920. Συγκροτήθηκε επίσημα το 1926 στο συνέδριο του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος, στη Βαϊμάρη. Στην αρχή της σταδιοδρομίας της, δεν είχε πολλούς υποστηρικτές, λόγω της ύπαρξης εκκλησιαστικών και άλλων πολιτικών οργανώσεων, αλλά με την υποχρεωτική από τον Χίτλερ διακοπή τους το 1936, τα μέλη της αυξήθηκαν κατά ένα μεγάλο ποσοστό. Σύντομα, η Χιτλερική Νεολαία έγινε θεσμοθετημένος παιδαγωγικός φορέας, εκτός του σχολείου και της οικογένειας. Η συγκρότηση της ήταν σχετικά απλή: μικρές ομάδες αγοριών (αποκλειστικά) που εξουσιαζόταν από έναν αρχηγό, συνομήλικο ή λίγα χρόνια μεγαλύτερο από τα μέλη. Οι δραστηριότητες της Οργάνωσης είχαν το διττό στόχο που εκφράζεται στον Αγών Μου: την προώθηση και κατανόηση της ναζιστικής ιδεολογίας καθώς και της μέγιστης βελτίωσης της φυσικής κατάστασης. Τι ήταν αυτό όμως που έκανε τη Χιτλερική Νεολαία ελκυστική στα νεαρά αγόρια; Η έκφραση μεγάλων ιδεών όπως ο μιλιταρισμός και ο εθνικισμός, που κολάκευαν τα συναισθήματα των αγοριών, αλλά και η προσφορά του αισθήματος συλλογικότητας. Εκδρομές, ταξίδια, ομαδικές ασκήσεις, παρελάσεις και παντός είδους αθλήματα κρατούσαν δέσμια τα μέλη της, που από μικρή ηλικία (10 χρονών) συνδεόταν με την οργάνωση. Φυσικά, σε περιπτώσεις αντίστασης δεν απουσίαζε η βία, ενώ η έκφραση ελεύθερης άποψης δεν ήταν επιτρεπτή, παρά μόνο για εξυμνήσει τον Χίτλερ και το Ναζιστικό καθεστώς.
- Ένωση Γερμανίδων Κορασίδων: Καθώς τα κορίτσια είχαν διαφορετικό στόχο από τα αγόρια, δημιουργήθηκε για την εκπαίδευση τους το 1930 η Ένωση Γερμανίδων Κορασίδων, ως παράρτημα της Χιτλερικής Νεολαίας.Εκεί τα κορίτσια εμπέδωναν το πεπρωμένο τους, ως εργαλεία διαιώνισης του ένδοξου Γερμανικού λαού και εκπαιδεύονταν στο πως να είναι όμορφες , στοργικές και ικανοποιητικές μελλοντικές μητέρες. Υπήρχε, βέβαια, άθληση, αλλά τα νεαρά κορίτσια επιδίδονταν, κυρίως, σε παρελάσεις, φωτογραφίσεις και σε εράνους. Στόχος τους ήταν να υποστηρίξουν την ανδρική Χιτλερική Νεολαία αλλά και να δείξουν πως θα έπρεπε να είναι μια ιδανική Γερμανίδα.
Σύντομα, και οι δύο οργανώσεις εισήλθαν στην σχολική ζωή. Εκτός της αυξανόμενης απουσίας των μαθητών, λόγω της συμμετοχής τους στις οργανώσεις, μέλη της Χιτλερικής Νεολαίας μπορούσαν νόμιμα να καθαιρέσουν ή να υποδείξουν καθηγητές, να αλλάξουν τις ώρες διδασκαλίας αλλά και να προσθέσουν τελετουργίες κατά τη σχολική μέρα. Η Χιτλερική Νεολαία εξελίχθηκε στον πιο σημαντικό παιδαγωγικό φορέα εκπαίδευσης, ολοκληρώνοντας κατά κάποιο τρόπο, τον ασφυκτικό κλοιό γύρω από τη νεολαία και οδηγώντας την προς τη Ναζιστική ιδεολογία και εκπόρευση.
Ο παραπάνω συνδυασμός, αναδεικνύει τη μεταχείριση της εκπαίδευσης κάτω από ένα απολυταρχικό καθεστώς. Η μηδαμινή αντίσταση από το Γερμανικό λαό στην εγκατάσταση ενός τέτοιου εκπαιδευτικού προγράμματος, μας δείχνει πόσο εύκολα η εκπαίδευση μπορεί να αλλάξει προσανατολισμό. Μας δείχνει επίσης, πως οι απόψεις και οι εμπειρίες ενός μόνου ανθρώπου, μπορούν να επηρεάσουν όχι μόνο ένα κράτος ή μια μερίδα ανθρώπων, όπως στη συγκεκριμένη περίπτωση την νεολαία, αλλά ολόκληρη την ιστορία της εκπαίδευσης και προπάντων του κόσμου. Τέλος αποδεικνύεται το πόσο ευαίσθητη είναι η εκπαιδευτική διαδικασία και πόσο εύκολα μπορεί να περάσει από την υπεράσπιση δημοκρατικών και φιλελεύθερων ιδεωδών στην επιβολή φασιστικών και ακραίων ιδεολογιών.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν γι’ αυτό το άρθρο:
Wegner G.P. (2002), Anti-Semitism and schooling under the Third Reich, New York: Routledge.
Wolf A. (1944), Higher education in Nazi Germany or education of world- conquest, London: Methuen & CO Ltd.
Joll J. (2006),Η Ευρώπη, 1870-1970, (Ε.Κ. Βόγλη, Μτφρ.), Θεσσαλονίκη: Βάνιας.
Αδόλφος Χίτλερ (2006), Ο Αγών μου, (Λ. Προεστίδης, Μτφρ.), Αθήνα: Κάκτος.
Παπαθανασίου Μαρία, «Εθνικοσοσιαλισμός, εκπαίδευση και νεολαία στη (ναζιστική) Γερμανία» (Πρακτικά διημερίδας: «Ερμηνεύοντας την ιστορική εμπειρία του φασισμού στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση», 13-14/3/2013).
