Στον νομό Καστοριάς, στην λίμνη Ορεστιάδα, στο νότιο μέρος της βρίσκεται το χωρίο Δισπηλιό. Το 1932, όταν η στάθμη της λίμνης άρχισε να υποχωρεί, φάνηκαν υπολείμματα πασσάλων. Αυτό το τυχαίο γεγονός, υπήρξε η αιτία να ξεκινήσει ανασκαφικές ενέργειες ο καθηγητής Κεραμόπουλος, του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Δεν θα περίμενε κανείς, ότι θα έβγαινε στο φως ένας προϊστορικός οικισμός 6.000 ετών. Αρχαιολόγοι, παλαιοπεριβαλλοντολόγοι, αρχιτέκτονες, γεωλόγοι και συντηρητές ξεκίνησαν μια μεγάλη προσπάθεια να φέρουν στο φως, να σκιαγραφήσουν και συγχρόνως να αναδείξουν τον νεολιθικό πολιτισμό που αναπτύχθηκε στο Δισπηλιό .
Τα υπολείμματα των πασσάλων έδειξαν ότι πρόκειται για έναν εκτεταμένο προϊστορικό λιμναίο οικισμό που λόγω της υγρασίας της λίμνης είχε διατηρηθεί σε πολύ καλή κατάσταση. Από τους σημαντικότερους και παλαιότερους του είδους τόσο σε ελληνικό αλλά και ευρωπαϊκό επίπεδο, Οι ανασκαφές σταμάτησαν το 1940 λόγω του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, ανακαλύπτοντας όμως πιο πριν έναν μεγάλο αριθμό λίθινων προϊστορικών εργαλείων και τμήματα αγγείων. Είναι αξιοθαύμαστα τα εργαλεία που ανακαλύφθηκαν. Πρόκειται για εξειδεικευμένα και ολοκληρωμένα εργαλεία για το κυνήγι, το ψάρεμα, την καλλιέργεια της γης αλλά και για την κατασκευή κατοικιών.
Το 1965 οι έρευνες άρχισαν ξανά με τις ανασκαφές να φέρνουν στο φως εκτός από σκεύη και εργαλεία, τμήματα πασσάλων, οστά και καρπούς δέντρων με πιο σημαντική ανακάλυψη το 1993 «την πινακίδα του Δισπηλιού». Πρόκειται για μια ξύλινη πινακίδα που στο επάνω μέρος της φέρει χαράγματα, μια προσπάθεια επικοινωνίας του νεολιθικού ανθρώπου παρά γραφή- πρόκειται για μια πρώιμη μορφή του γραπτού λόγου- , δυστυχώς ακόμα δεν γνωρίζουμε τι αναφέρει πάνω η πινακίδα. Οι αρχαιολόγοι με την βοήθεια του άνθρακα την χρονολογούν με ακρίβεια στο 5.260 π. Χ, δηλαδή πρόκειται για έναν από τους αρχαιότερους λιμναίους οικισμούς της Ευρώπης. Ο προϊστορικός οικισμός του Δισπηλιού μας αποκάλυψε ένα ακόμα σπουδαίο και μοναδικό εύρημα το αρχαιότερο μουσικό όργανο μια φλογέρα σκαλισμένη σε οστό.
Οι αρχαιολόγοι δεν περιορίστηκαν μόνο στην ανασκαφή του χώρου. Οι εξειδικευμένοι επιστήμονες του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κατάφεραν να ανακατασκευάσουν ένα πιστό αντίγραφο του νεολιθικού χωριού, με την δημιουργία οχτώ φυσικού μεγέθους ξύλινων κατοικιών καθώς και την πιστή αναπαράσταση του εσωτερικό μιας νεολιθικής κατοικίας, που διεθέτε σκεύη οικιακής χρήσης και εργαλεία της εποχής. Πρόκειται για ένα υπαίθριο οικομουσείο, όπου ο επισκέπτης γυρίζει πίσω στην νεολιθική εποχή. Για την κατασκευή των καλυβών χρησιμοποιήθηκαν κορμοί δένδρων, για τους τοίχους κλαδιά και σχοινί, ενώ από την λάσπη της λίμνης φτιάχτηκε ο σοβάς κάθε καλύβας και την στέγη σκεπάζουν άχυρα.