Φαγιούμ είναι η ονομασία μίας πόλης της Αιγύπτου αλλά και της όασης που βρίσκεται κοντά της. Εναλλακτικά την ονομάζουν κήπο της Αιγύπτου εξαιτίας της ιδιαίτερα πυκνής βλάστησης της. Μέσα στην απέραντη, ξηρή έρημο, βρισκόταν αυτή η όαση που είχε μία λίμνη που έμοιαζε με θάλασσα, όταν τα καλοκαίρια ο Νείλος ποταμός ξεχείλιζε. Με την υποχώρηση των νερών οι κάτοικοι οι οποίοι κατοικούσαν σε μεγαλύτερο ύψος της κοιλάδας, κατέβαιναν για να καλλιεργήσουν το πλούσιο έδαφος. Η ονομασία της όασης και της πόλης προέρχεται από το κοπτικό Παγιούμ, που σημαίνει “η θάλασσα”.
Η πόλη βρισκόταν πολύ κοντά με την ελληνορωμαϊκή νεκρόπολη της Αρσινόης, ένα ισχυρό θρησκευτικό κέντρο. Η περιοχή πάντα είχε μία μεγάλη σημασία για την Αίγυπτο, αλλά η πραγματική της ανάπτυξη ήρθε με την διακυβέρνηση της από την δυναστεία των Πτολεμαίων. Η εν λόγω δυναστεία ανέλαβε την εξουσία το 332 π.Χ, όταν ο Μέγας Αλέξανδρος ενσωμάτωσε την Αίγυπτο. Η τοπική αρκετά μεγάλη κοινωνία, ήταν ένα συνονθύλευμα ηθών, μιας και μέσα της υπήρχαν πολλών εθνοτήτων κάτοικοι. Οι γαιοκτήμονες των περισσότερων εκτάσεων αποτελούσαν ως επί το πλείστων και την πλούσια τάξη της περιοχής.
Στη λεκάνη του Φαγιούμ μετά την προσάρτηση της Αιγύπτου όπως προείπα, εγκαταστάθηκαν Έλληνες μισθοφόροι που είχαν πολεμήσει με τον Μ. Αλέξανδρο καθώς και στο πλευρό των Βασιλέων της δυναστείας των Πτολεμαίων. Εν καιρώ τους παραχωρήθηκε γη για αγροτική χρήση, μετά την αποξήρανση της λίμνης Μοίριδος. Η λεκάνη του Φαγιούμ δεν άργησε να μετατραπεί σε μία περιοχή με μία ισχυρή αγροτική παραγωγή χάρη στην εύφορη γη. Οι Έλληνες που εγκαταστάθηκαν εκεί παντρεύτηκαν με Αιγύπτιες και υιοθέτησαν τις τοπικές συνήθεις, τα ήθη και τα έθιμα όπως και τις αιγυπτιακές ιδέες για τη μετά θάνατον ζωή. Με την εγκατάσταση των Ελλήνων στην περιοχή η κοινωνία έφτασε σε ένα βαθμό της τάξεως του 30% να αποτελείται από Έλληνες.
Σε ένα σημαντικό βαθμό η τάξη αυτή των αποίκων του ελληνικού στρατού έφτασε να αποτελεί την αριστοκρατία της εποχής, συνεπώς είχαν οικονομική άνεση να παραγγέλνουν πορτρέτα στους ζωγράφους και να πληρώνουν για την μουμιοποίηση τους. Η τάξη αυτή μπορεί να είχε ενσωματωθεί με την τοπική κοινωνία και να είχε ανέλθει στην ανώτερη οικονομικά τάξη σε ένα σημαντικό βαθμό αλλά εξακολουθούσαν να θεωρούν τους εαυτούς τους Έλληνες.
Μιλώντας για τα πορτραίτα Φαγιούμ, αναφερόμαστε στις προσωπογραφίες που δημιουργήθηκαν από τον πρώτο έως τον τρίτο αιώνα μ.Χ από καλλιτέχνες, συνεχιστές της ύστερης ελληνιστικής παράδοσης, της λεγόμενης Αλεξανδρινής σχολής, πορτραίτα που επιβίωσαν έως και σήμερα. Τα συγκεκριμένα πορτραίτα βρέθηκαν σε ανασκαφές που έγιναν στην όαση Φαγιούμ και ήταν μέρος της αιγυπτιακής μούμιας, ενσωματωμένα στη θέση του προσώπου του αποβιώσαντος. Τα πορτραίτα είναι τα μοναδικά δείγματα της Ελληνιστικής τέχνης στην Αίγυπτο, κι αυτό όχι τυχαία, αφού το ξηρό κλίμα και η συνολικότερη σύνθεση της ερήμου δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για την διατήρηση του.
Η αρχική ανακάλυψη τους έγινε από τον περιηγητή Pietro Della Valle το 1615, ενώ αργότερα βρέθηκαν κι άλλα πορτραίτα στη Χουάρα καθώς και στη Σακάρα κ.α. Δεν μας είναι γνωστό, αν τα πορτραίτα Φαγιούμ είχαν αποκλειστικά ταφική χρήση ή χρησιμοποιήθηκαν και ως διακοσμητικά στοιχεία στα σπίτια για παράδειγμα. Αν λάβουμε υπόψιν μας την ζωτικότητα των ατόμων στις προσωπογραφίες, μάλλον θα κλείναμε προς την δεύτερη υπόθεση, ωστόσο η πολυπλοκότητα έγκειται στο γεγονός πως δεν μπορούν να εξηγηθούν τα πορτραίτα των παιδιών αλλά και το ότι η ηλικία που διαφαίνεται μέσα από τα πορτραίτα συμφωνεί βάσει της έρευνας με την ηλικία θανάτου του ταυτισθέντος ατόμου.
Τα πορτραίτα είναι ζωγραφισμένα με δύο τρόπους. Η μία είναι με την τέχνη της εγκαυστικής και η άλλη με την τεχνική της τέμπερας. Και οι δύο τεχνικές είναι γνωστές από την αρχαιοελληνική ζωγραφική. Η τέχνη της εγκαυστικής εξελίσσεται με ένα λιωμένο κερί όπου με τη χρήση κάποιου καυτηρίου ή πινέλου απλωνόταν είτε πάνω στο ξύλο ή το πανί που επρόκειτο να ζωγραφιστεί. Σε ορισμένα έργα παρατηρούμε και τη χρήση φύλλων χρυσού, πράγμα που μας μαρτυρεί την οικονομική κατάσταση του αποθανόντος.
Σχετικά με την τεχνική της τέμπερας, όταν υπήρχε η ανάγκη πρόσμιξης διαφόρων χρωμάτων χρησιμοποιούνταν υλικά σύνδεσης αυτών, όπως κόλλες, φυσικές, ζωικές ή φυτικές, όπως η μαστίχα Χίου. Το ξύλο που χρησιμοποιούνταν ήταν συνήθως βελανιδιά, πλάτανος ή κέδρος. Όταν το πορτραίτο γινόταν σε ξύλο απευθείας, βασικό χαρακτηριστικό, το οποίο έπρεπε να διατηρηθεί, ήταν η κυρτότητα του ξύλου, ώστε να εφάπτεται πάνω στην μούμια.
Οι ζωγράφοι εργάζονταν με τις προσωπογραφίες, με βάση το ζωντανό πρόσωπο. Στις γυναίκες τα ρούχα παρουσιάζονται να είναι πολύχρωμα, ενώ τα χρώματα που κυριαρχούν είναι το μοβ και το ροζ σε διάφορες αποχρώσεις. Τα μαλλιά είναι σφιχτά δεμένα πίσω ψηλά αλλά σε κάποια παρουσιάζονται και μπούκλες στο μπροστά μέρος της κεφαλής. Στην περίπτωση των ανδρών, οι άνδρες φοράνε λευκό χιτώνα με ίσως κάποιες χρωματιστές ρίγες. Όταν ο χιτώνας δεν ήταν λευκός, αλλά είχε κάποιου είδος χρώμα στο σύνολο του τότε αυτό μαρτυρούσε την ιδιότητα του σε κάποιο στρατιωτικό ή δημόσιο αξίωμα. Τα μαλλιά αποδίδονται με τη μορφή κοντής μπούκλας, στους μεγαλύτερους σε ηλικία άνδρες υπάρχει γενειάδα σε αντίθεση με τους νεότερους. Ειδική περίπτωση αποτελούν οι ιερείς, οι οποίοι διακρίνονται από το άστρο με επτά ακτίνες στα μαλλιά τους, σύμβολο του ήλιου. Αξίζει να σημειωθεί ότι υπάρχουν περιπτώσεις, όπου το ολόκληρη η μούμια αποδίδεται ζωγραφικά.
Η διαδικασία της ταρίχευσης των νεκρών στην Αίγυπτο ήταν μία παράδοση, η οποία συνεχίστηκε για αιώνες και ενσωματωνόταν με ήθη κι έθιμα άλλων πολιτισμών. Η τεχνική των πορτρέτων Φαγιούμ ήταν μία τέτοια επιρροή. Σύμφωνα με τα στοιχεία της νεότερης έρευνας, μας είναι γνωστό πως αρκετά από τα πορτρέτα αυτών των ανθρώπων είχαν γίνει όσο ήταν ακόμη εν ζωή, ενώ σε πολλές περιπτώσεις έχουν βρεθεί και τα κάδρα τα οποία έφεραν τα πορτρέτα.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
el.wikipedia.org
35 συγκλονιστικά πορτρέτα Φαγιούμ ανακτήθηκε από lifo.gr
Πορτρέτα Φαγιούμ ανακτήθηκε από tosympantistexnis.blogspot.com
