«Ίτε παίδες Ελλήνων ίτε, ελευθερούτε πατρίδ’, ελευθερούτε δε παίδας, γυναίκας, θεών τε πατρώων έδη, θήκας τε προγόνων, νυν υπέρ πάντων αγών». Ο παιάνας των Ελλήνων στην Σαλαμίνα
Ο 5ος αιώνας π.Χ υπήρξε ο σημαντικότερος για την ακμή των πόλεων και κυρίως της πόλης των Αθηνών. Είναι ο αιώνας κατά τον οποίο, μετά τις μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη, σταθεροποιείται η δημοκρατία και η Αθήνα κυριαρχεί στο Αιγαίο. Ταυτόχρονα ο πολιτισμός απογειώνεται, η τραγωδία βρίσκεται στη μεγάλη της ακμή και ο Ηρόδοτος με τον Θουκυδίδη γράφουν, κυριολεκτικά και μεταφορικά, Ιστορία για πρώτη φορά. Στην έναρξη του αιώνα, όμως, οι Έλληνες χρειάστηκε να αναμετρηθούν με τους Πέρσες. Οι Μηδικοί πόλεμοι είχαν αρχίσει.
Η Περσική αυτοκρατορία, που ξεκίνησε από το Ιράν με τον Κύρο, έφτασε να εκτείνεται από τον Εύξεινο Πόντο μέχρι την Ερυθρά θάλασσα, περιλαμβάνοντας τη Μικρά Ασία, τη Μεσοποταμία, τη Συροπαλαιστίνη και την Αίγυπτο. Ο διάδοχό του, Δαρείος, αποφασίζει να εκστρατεύσει εναντίον των Ελλήνων. Ο πόλεμος αυτός αποτέλεσε τη σύγκρουση δύο εκ διαμέτρου αντίθετων πολιτισμών, όπως αναφέρει ο Αλικαρνασσεύς Ηρόδοτος. Την εποχή αυτή στην Περσία επικρατεί ο δεσποτισμός ενώ στον ελληνικό χώρο οι πόλεις-κράτη προτάσσουν την ελευθερία. Ποια, όμως, ήταν τα αίτια της περσικής επίθεσης;
Ο επεκτατισμός του Κύρου και η εξαφάνιση του Λυδικού βασιλείου το 539 είχαν ως αποτέλεσμα να βρεθούν υπό περσική κυριαρχία οι ελληνικές μικρασιατικές πόλεις της δυτικής ακτής και των νησιών. Επιβλήθηκαν τύραννοι, φιλικά προσκείμενοι στους νικητές, ώστε να διασφαλιστεί η υποταγή τους αλλά και η είσπραξη των φόρων τους. Στις αρχές του 5ου αι. ορισμένες από τις ιωνικές ελληνικές πόλεις επαναστατούν. Ο τύραννος της Μιλήτου, Αρισταγόρας, θέλοντας να κερδίσει την εύνοια του Δαρείου, τον προτρέπει να καταστείλει την επανάσταση στη Νάξο.
Η αποτυχία του εγχειρήματος είχε ως αποτέλεσμα ο Αρισταγόρας, φοβούμενος την περσική τιμωρία αλλά και λόγω έλλειψης ελευθερίας και οικονομικής αφαίμαξης των Ελλήνων, να οδηγήσει σε επανάσταση και τη Μίλητο. Ζητά κατάργηση της τυραννίας και καθιέρωση της ισονομίας. Για την επίτευξη του στόχου του ο Αρισταγόρας ζητά τη βοήθεια των Ελλήνων. Εισπράττει αδιαφορία από τους Σπαρτιάτες, που ήταν σε εμπόλεμη κατάσταση με τους Αργίτες. Οι Αθηναίοι, λόγω των δεσμών τους με την Ιωνία, σπεύδουν προς βοήθεια με 20 πλοία. Την ίδια ώρα οι Ερετριείς στέλνουν αλλά 5 πλοία.
Στην αθηναϊκή προθυμία συνέτειναν και οι δολοπλοκίες του τυράννου Ιππία, που κατέφυγε στην Αυλή του Δαρείου, ελπίζοντας στην επαναφορά της τυραννίδας. Έτσι την άνοιξη του 498 οι ελληνικές δυνάμεις καταφέρνουν να επιτύχουν το στόχο τους και να φθάσουν ως τις Σάρδεις τις οποίες κατέλαβαν και πυρπόλησαν. Η επανάσταση γενικεύτηκε φθάνοντας μέχρι την Κύπρο. Οι αρχικές επιτυχημένες μάχες έδωσαν πρόσκαιρη νίκη στους επαναστάτες. Οι Ίωνες ηττήθηκαν και το 494 βρέθηκαν ξανά υπόδουλοι στους Πέρσες.
Η επανάσταση στην Ιωνία είχε και θετικά αποτελέσματα για τους Μικρασιάτες Έλληνες, καθώς ο σατράπης Αρταφέρνης τους παραχώρησε ισονομία. Ο Δαρείος θεώρησε πως υποκινητές της Ιωνικής επανάστασης ήταν οι Αθηναίοι και θέλησε να τους εκδικηθεί για την καταστροφή των Σάρδεων και με την παραδειγματική τους τιμωρία να σταματήσει κάθε μελλοντική επανάσταση. Το 490 έστειλε πρεσβευτές στους Έλληνες, Αθηναίους και Σπαρτιάτες, ζητώντας τους γήν τε και ύδωρ. Εισέπραξε την άρνηση τους και ξεκίνησαν οι εχθροπραξίες μόνο που δεν είχαν την εξέλιξη που περίμενε ο Δαρείος.
Η έναρξη του πρώτου Μηδικού πολέμου πραγματοποιήθηκε το καλοκαίρι του 490. Οι Πέρσες ξεκινούν τις πολεμικές τους επιχειρήσεις από τις Κυκλάδες και την Εύβοια. Μετά τη νίκη τους κατευθύνονται στο Μαραθώνα. Οι Αθηναίοι βλέποντας τον κίνδυνο προ των πυλών ζητούν τη συνδρομή των Λακεδαιμονίων. Η Σπάρτη δεν τους αρνείται αλλά ούτε απαντά θετικά στο αίτημά τους καθώς διεξάγονται γιορτές προς τιμήν του Καρνείου Απόλλωνα. Για την Αθήνα, όμως, ο χρόνος δεν περισσεύει. Κατόπιν επιμονής του Μιλτιάδη και με τους Πλαταιείς στο πλευρό τους αποφασίζουν να αναμετρηθούν με τον εχθρό στο Μαραθώνα. Η έκβαση της μάχης οδηγεί σε άτακτη φυγή τους Πέρσες, οι οποίοι σε μια απέλπιδα προσπάθεια επιχειρούν ανεπιτυχώς να αποβιβαστούν στο Φαληρικό όρμο και αποχωρούν.
Ἑλλήνων προμαχοῦντες Ἀθηναῖοι Μαραθῶνι χρυσοφόρων Μήδων ἐστόρεσαν δύναμιν. Σιμωνίδης ο Κείος
Η περσική αυτοκρατορία, στα επόμενα χρόνια που ακολούθησαν, κλυδωνίζεται από επαναστάσεις που ξεσπούν σε Αίγυπτο και Βαβυλώνα. Ο Δαρείος πεθαίνει και τον διαδέχεται ο Ξέρξης στο θρόνο, που επαναφέρει την ηρεμία στην αυτοκρατορία και καταστρώνει σχέδια δεύτερης εκστρατείας εναντίον των Ελλήνων. Αυτή τη φορά στην περσική αυλή καταφεύγει ο Δημάρατος από τη Σπάρτη που, για προσωπικό του όφελος, μηχανορραφεί εις βάρος των Ελλήνων .
Οι Αθηναίοι αξιοποίησαν την επιτυχία στο Μαραθώνα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Εκκαθαρίζουν την πόλη τους από πιθανούς εσωτερικούς εχθρούς. Εξοστρακίζουν μέλη αριστοκρατικών οικογενειών που αποτελούν εν δυνάμει τυράννους. Ο Θεμιστοκλής, αριστοκρατικής γενιάς, εκλέγεται άρχων το 493. Με απόφασή του επενδύεται το νέο κοίτασμα ασημιού της Μαρώνειας στη δημιουργία στόλου. Ο Θεμιστοκλής προετοιμαζόταν για πόλεμο εναντίον της Αίγινας αλλά θεμελίωσε τη μελλοντική διάσωση της Αθήνας από τον περσικό κίνδυνο. Ο Ηρόδοτος όσο και Θουκυδίδης θα ισχυριστούν πως είχε προβλέψει τα μελλούμενα.
Η παρουσία του αθηναϊκού στόλου άλλαξε τις ισορροπίες του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Ο στόλος βοήθησε την Αθήνα να κυριαρχήσει τόσο στον Αιγιακό χώρο όσο και σε ότι αφορούσε την ίδια την πόλη. Αναδείχθηκε μια νέα τάξη, των κωπηλατών που πήρε τα πρωτεία από εκείνη των οπλιτών.
Η έναρξη του δεύτερου μηδικού πολέμου πραγματοποιήθηκε το 480 και η επίθεση έγινε σε δυο μέτωπα, ξηρά και θάλασσα. Το καλοκαίρι του 481 βρίσκει τους Έλληνες συγκεντρωμένος στον Ισθμό της Κορίνθου. Προσπαθούν να βρουν τρόπους και τόπους άμυνας. Αθηναίοι, Σπαρτιάτες και σύμμαχοί τους, Βοιωτοί, Ευβοείς και οι κάπως απρόθυμοι Θεσσαλοί, παραχωρούν την αρχηγία στρατού και στόλου στους Σπαρτιάτες. Ορίζουν τα στενά των Θερμοπυλών και το θαλάσσιο πέρασμα Ωρεό κοντά στο Αρτεμήσιο ως τα καταλληλότερα σημεία αντίστασης.
Ο Ξέρξης αποφασίζει να συμμετάσχει ο ίδιος αυτή τη φορά στην εκστρατεία. Φτάνει, από την ξηρά, στις Θερμοπύλες, δίχως αντίσταση, όπου τον περιμένει ο βασιλιάς Λεωνίδας και από τη θάλασσα πλέει προς το Αρτεμίσιο. Στρατοί και στόλοι συγκρούονται ταυτόχρονα. Το μέτωπο των Θερμοπυλών, στις οποίες οι Έλληνες στήριξαν ελπίδες αναχαίτισης του εχθρού, υποχωρεί, κατόπιν προδοσίας, μετά την ηρωική αντίσταση Λακεδαιμόνιων και Πλαταιέων, που πέφτουν ηρωικά. Ο δρόμος για τον Ξέρξη είναι πια ανοικτός, ενώ προσχωρούν στο στρατόπεδο του ελληνικές πόλεις που συναντά, καθώς οδεύει προς την Αθήνα.
Οι κάτοικοι της Πελοποννήσου αποφασίζουν να υπερασπιστούν τα δικά τους εδάφη και λαμβάνουν θέση στον Ισθμό της Κορίνθου. Οι Αθηναίοι βρίσκονται σε δραματική θέση. Ο Θεμιστοκλής αξιοποιεί το χρησμό του μαντείου των Δελφών, που έλεγε πως θα σωθούν από ξύλινα τείχη, στηρίζοντας τις ελπίδες του στο στόλο. Οι Αθηναίοι παίρνουν την απόφαση να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους αλλά όχι τη μάχη για την υπεράσπισή της.
Παρά την κρισιμότητα της κατάστασης επικρατεί διχογνωμία μεταξύ των Ελλήνων. Ο Λακεδαιμόνιος ναύαρχος Ευρυβιάδης επιμένει, πως καλύτερη γραμμή άμυνας θα ήταν η ανάπτυξη στον Ισθμό. Ο Θεμιστοκλής υποστηρίζει πως στη Σαλαμίνα θα είχαν το πλεονέκτημα και φέρνει τον Ευρυβιάδη προ τετελεσμένου. Όσο οι Έλληνες διαφωνούν, ο Ξέρξης εισβάλει στην Αττική και την πυρπολεί λαμβάνοντας εκδίκηση για την καταστροφή των Σάρδεων. Κατόπιν παίρνει θέση στο όρος Αιγάλεω, πιστεύοντας πως θα απολαύσει και τη θαλάσσια νίκη του. Το αποτέλεσμα της ναυμαχίας που ακολούθησε είναι γνωστό. Ο Ηρόδοτος και, κυρίως, ο Αισχύλος, που έλαβε μέρος, δίνουν γλαφυρές περιγραφές. Ο ελληνικός στόλος παγίδευσε και συνέτριψε τον περσικό και ο Ξέρξης παίρνει το δρόμο της επιστροφής.
Χρειάστηκε να περάσει άλλος ένας χρόνος και άλλη μια βαριά ήττα, αυτή τη φορά στις Πλαταιές, προτού οι Πέρσες εγκαταλείψουν οριστικά τα ελληνικά εδάφη. Η αποχώρηση των Περσών δεν έγινε αναίμακτα. Λίγο πριν ο Μαρδόνιος, με την συμβολή των Ελλήνων συμμάχων του, προσπαθεί ν’ αποκτήσει ένα διαπραγματευτικό χαρτί στα χέρια του. Κυριεύει την Αθήνα, που εγκαταλείπεται για δεύτερη φορά, και θέτει όρο στους Αθηναίους να συμμαχήσουν με τον Πέρση βασιλιά. Οι Αθηναίοι πιέζουν τους Σπαρτιάτες να τους συνδράμουν, απειλώντας πως σε αντίθετη περίπτωση θα προσχωρήσουν στο περσικό στρατόπεδο.
Το Σεπτέμβριο του 479 π.Χ 40 χιλιάδες Έλληνες οπλίτες, αποδεικνύουν την πολεμική τους ανωτερότητα. Έχοντας επικεφαλής το βασιλιά Παυσανία, μαζεύονται στην Ελευσίνα και κινούμενοι εναντίον του Μαρδόνιου και των συμμάχων του, τους συντρίβουν στη μάχη των Πλαταιών. Λέγεται πως την ίδια ημέρα ο ναύαρχος Λεωτυχίδης εξαφάνισε, στη Μυκάλη, και τα τελευταία απομεινάρια τους περσικού στόλου. Μετά από αυτή τους την ήττα οι Πέρσες έπαψαν να έχουν κάθε επιθυμία για επάνοδο. Εξάλλου τα εσωτερικά τους προβλήματα, ειδικά μετά την επανάσταση των Βαβυλωνίων, δεν τους το επέτρεπαν. Ο δρόμος για το Αιγαίο ήταν πια ανοικτός για τους Έλληνες.
Στη συλλογική μνήμη των Ελλήνων η επιτυχία τους αυτή έλαβε μυθικές διαστάσεις. Υπήρξε η νίκη των λίγων έναντι των πολλών, των πολιτισμένων έναντι των βαρβάρων, η νίκη της Δύσης έναντι της Ανατολής. Το σίγουρο είναι πως οδήγησε στη δημιουργία μιας κραταιάς Αθηναϊκής ηγεμονίας και μιας μεγάλης ρήξης, που κατέληξε στον Πελοποννησιακό πόλεμο. Η κοινή νίκη Αθηναίων και Σπαρτών αντί να τους ενώσει, τους χώρισε και η ρήξη ξεκίνησε για μια ακόμη φορά από την Ιωνία. Οι μεν Αθηναίοι επιθυμούσαν τη συνέχιση των ναυτικών επιχειρήσεων, έως ότου απελευθερωθούν οι ιωνικές πόλεις της Μικράς Ασίας, οι δε Σπαρτιάτες δεν επιθυμούσαν να σταματήσουν.
Ο κοινός κίνδυνος και η νίκη εναντίον των Περσών ένωσε τους Αθηναίους ηγέτες τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη και οδήγησε στη δημιουργία της δηλιακής συμμαχίας. Αντίθετη πορεία ακολούθησαν οι Σπαρτιάτες. Η ρήξη επήλθε μεταξύ του Παυσανία και του Λεωτυχίδη θέτοντας σε κίνδυνο την πελοποννησιακή συμμαχία. Ο Παυσανίας, που ήταν σύμφωνος με την συνέχιση των επιχειρήσεων, κατευθύνθηκε στην Κύπρο και το Βυζάντιο αλλά ανακλήθηκε κατηγορούμενος για συνωμοσία εγκατάστασης τυραννίδας. Το πεδίο δράσης έμεινε ελεύθερο για τους Αθηναίους στους οποίους, οι σύμμαχοι, είχαν αναθέσει τη αρχηγία των πολεμικών επιχειρήσεων.
Μετά την επαναφορά των εκπατρισθέντων Αθηναίων στη πόλη τους, ο Θεμιστοκλής, θέλοντας να εδραιώσει την ανεξαρτησία της Αθήνας και την προστασία της από μελλοντικές εχθρικές ενέργειες, παρακάμπτει, με διπλωματική μαεστρία, τις ενστάσεις της Σπάρτης. Χτίζει με εντατικό ρυθμό τα φημισμένα, έως τις μέρες μας, μακρά τείχη, αξιοποιώντας κάθε υλικό και φέρνει τους Σπαρτιάτες προ τετελεσμένου γεγονότος.
Μέσα σε αυτό το πνεύμα γεννιέται το 478 η Συμμαχία της Δήλου. Το είδος της συμμαχίας δεν ήταν σαφές. Ο Θουκυδίδης αναφέρει πως, μετά την παραχώρηση της αρχηγίας των πολεμικών δραστηριοτήτων στους Αθηναίους, αποφασίστηκε κάθε συμμαχική πόλη να πληρώνει εισφορά, ώστε να συνεχιστεί ο πόλεμος και να εκδικηθούν τον Ξέρξη για τα κακά που προξένησε στους Έλληνες. Στο κοινό συμμαχικό ταμείο της Δήλου πληρώνουν φόρο όσοι από τους συμμάχους δεν συμμετέχουν στην άμυνα με στρατό και ναυτικό. Ο Αριστείδης ορίζει στα 460 τάλαντα την πρώτη οικονομική συμμετοχή όπως και το που θα διατεθούν τα χρήματα που θα συγκεντρωθούν. Έτσι ξεκίνησε το αντίπαλο δέος της πελοποννησιακής συμμαχίας.
Τα χρόνια που ακολούθησαν, η αιγειακή συμμαχία, με κέντρο την Αθήνα, θα δημιουργήσει τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την εμφάνιση μιας «αυτοκρατορίας» της εποχής, της Αθηναϊκής. Τα επόμενα πενήντα χρόνια η Αθήνα θα φθάσει στην ακμή της έχοντας στην ηγεσία της τον ταλαντούχο πολιτικό Περικλή και θα γίνει «πρότυπο» για ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Mosse C.& Schnapp-Gourbeillon A. (1999). Επίτομη Ιστορίας της αρχαίας Ελλάδας 2000-31 πΧ. Αθήνα: Παπαδήμα
Παπαρρηγόπουλος Κ. (1930). Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. τ. 2ος. Αθήνα: Νίκας-Ελευθερουδάκης.
Διαδίκτυο
Buraselis K. & Koulakiotis E. Marathon. The Day After. Athens 2013. Διαθέσιμο στο: https://www.academia.edu/4441046/K._Buraselis_-_E._Koulakiotis_eds_Marathon._The_Day_After_Athens_2013 [1/4/19]
Carey C. & Edwards M. (2013). Marathon–2.500 years proceedings of the Marathon conference 2010 edited by . Institute of classical studies school of andvanced study University of London. https://pure.royalholloway.ac.uk/portal/files/18438964/supp_124_15_kremmydas_offprint.pdf [ανακτήθηκε 1/4/19]
Greco-Persian Wars 492–449 BC. Διαθέσιμο στο: https://www.britannica.com/event/Greco-Persian-Wars [ανακτήθηκε 1/4/19]
