Ο θεσμός των κοινοτήτων αποτέλεσε τη σημαντικότερη μορφή τοπικής αυτοδιοίκησης του Ελληνισμού στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Η ανάπτυξη του εντοπίζεται κυρίως κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, ενώ τον 17ο αιώνα οι πληροφορίες αφορούν κυρίως τις νησιώτικες κοινότητες. Αποτέλεσε ένα δύσκολο ζήτημα για τους ερευνητές ως προς την εύρεση της ταυτότητας του, λόγω της ποικιλίας των νομικών- κοινοτικών εθίμων, αλλά και της απώλειας σημαντικών τεκμηρίων.
Η καταγωγή του θεσμού των κοινοτήτων
Υπήρξε έντονη συζήτηση, συχνά συναισθηματικά και ιδεολογικά φορτισμένη για την προέλευση του θεσμού των κοινοτήτων. Λόγω των απωλειών που αναφέρθηκαν παραπάνω, δεν έχει βρεθεί κάποιο συμπέρασμα όσον αφορά την προέλευση των κοινοτήτων που να είναι πλήρως αποδεκτό. Πολλοί ιστορικοί υποστήριξαν την αναγωγή του θεσμού στην αρχαιότητα, όμως η επικρατέστερη άποψη είναι ότι ο θεσμός έχει βυζαντινή προέλευση και ότι στα χρόνια της Τουρκοκρατίας υπέστη κάποιες μεταλλαγές που οδήγησαν στην μορφή που εξετάζουμε. Σίγουρα δεν πρόκειται για ένα είδος τοπικής αυτοδιοίκησης που εφαρμοζόταν σε όλες τις περιοχές της τουρκοκρατούμενης Ελλάδα, αλλά πολλές διαφορετικές μορφές ανάλογα με την περιοχή.
Παράγοντες που οδήγησαν στην ανάπτυξη της κοινοτικής αυτοδιοίκησης
Η ισλαμική παράδοση που προέβλεπε το δικαίωμα της τοπικής αυτοδιοίκησης των Ελλήνων και των Εβραίων, ο τρόπος κατανομής των φόρων, ο τρόπος και ο χρόνος κατάκτησης μιας περιοχής, το οθωμανικό σύστημα γαιοκτησίας και η σχέση χριστιανικού-μουσουλμανικού πληθυσμού συνιστούν παράγοντες που οδήγησαν στην ανάπτυξη των κοινοτήτων. Όλοι σχετίζονται με τη φύση του οθωμανικού κράτους. Οι κοινότητες υπήρχαν και υπερτερούσαν, όπου ο χριστιανικός πληθυσμός ήταν μεγαλύτερος.
Δεν πρέπει κανείς να παραβλέψει το γεγονός ότι οι κοινότητες δεν ήταν πρωτοβουλία του οθωμανικού κράτους, αλλά αποτέλεσμα της ανάγκης του ελληνισμού για τοπική αυτοδιοίκηση. Η οποιαδήποτε αυτονομία και ανάπτυξη των κοινοτήτων προέκυψε από την ανοχή του οθωμανικού κράτους, αλλά και με την αναποτελεσματική αυτοδιοίκηση του. Αργότερα, όταν η οθωμανική αυτοκρατορία θα αρχίσει να αποσυντίθεται, οι κοινότητες θα αρχίσουν να αναπτύσσονται όλο και περισσότερο, αποκτώντας όλο και σημαντικότερο ρόλο στην κινητοποίηση του ελληνισμού.
Οργάνωση και λειτουργία των κοινοτήτων
Τυπικά, οι κάτοικοι ενός χωριού ή μιας πόλης αποτελούσαν τα μέλη μιας κοινότητας. Οι κοινότητες είχαν κυρίως αγροτο-κτηνοτροφικό χαρακτήρα. Μόνο όσες κοινότητες είχαν έντονη βιοτεχνική και εμπορική δραστηριότητα εντοπιζόταν, μπορούσαν να θεωρηθούν αστικές. Γνωστές κοινότητες ήταν αυτές της Πίνδου, του Μετσόβου και των νησιών του Αιγαίου.
Η διαδικασία εκλογής τω αρχόντων γινόταν ως εξής. Οι κάτοικοι της κοινότητας μαζεύονταν την ημέρα της γιορτής του Αγίου Γεωργίου, στο προαύλιο ενός ναού ή ενός σχολείου, με παρουσία του θρησκευτικού άρχοντα και επέλεγαν ανάμεσα στους υποψήφιους, οι οποίοι έπρεπε να ήταν ενήλικοι άνδρες, αυτόχθονες και να έχουν υποβάλλει τον κεφαλικό φόρο. Βέβαια, αυτά τα κριτήρια αργότερα παρουσιάστηκαν διαφορετικά, καθώς φαίνεται ότι εκλέξιμοι ήταν άνδρες κυρίως της ανώτερης τάξης.
Οι άνδρες που συγκροτούσαν τα κοινοτικά συμβούλια διέφεραν ως προς τον αριθμό τους και την ταυτότητα τους ανά περιοχή. Διέφεραν ακόμη και ως προς την ονομασία τους. Στην ηπειρωτική Ελλάδα συνήθιζαν να αποκαλούνται προεστοί, δημογέροντες, επίτροποι, πρωτόγεροι, κοτζαμπάσηδες, άρχοντες σύνδικοι, ενώ στα νησιά επιτηρητές, δεπουτάτοι και προβλεπτές.
Το έργο των κοινοτικών αρχόντων ήταν πολύπλευρο: διαχείριση των οικονομικών της κοινότητας, συντήρηση και χτίσιμο ναών, σχολείων και κτιρίων, αποκατάσταση ζημιών, διαιτησία σε διενέξεις ανάμεσα σε κατοίκους και διαμοιρασμός των φόρων.
Συμπέρασμα
Οι κοινότητες αποτέλεσαν σημαντικό πυλώνα συσπείρωσης του ελληνισμού. Με το διαμεσολαβητικό τους ρόλο ανάμεσα στον καταπιεσμένο ελληνικό λαό και στην οθωμανική εξουσία κατάφεραν να εξομαλύνουν, έστω και στο ελάχιστο τις όποιες διαφορές και να απαλύνουν την ζωή των ανθρώπων στην περίοδο της σκλαβιάς. Μάλιστα, σε πολλές περιοχές, όπως για παράδειγμα στην Πίνδο, οι κοινότητες κατάφεραν να εξασφαλίσουν σημαντικά προνόμια για τους κατοίκους, διαιωνίζοντας ακόμα περισσότερο το Γένος.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν γι’ αυτό το άρθρο:
Γιαννόπουλος Ιω., Κοινότητες, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ’, Αθήνα,1975
Κοντογιώργης Γ. Κοινωνική δυναμική και πολιτική αυτοδιοίκηση. Οι ελληνικές κοινότητες της τουρκοκρατίας, Αθήνα, 1982
