Η Προύσα και το Βυζάντιο: Η Ιστορική Διαδρομή μιας Σημαντικής Πόλης
Η Προύσα και το Βυζάντιο συνδέονται στενά μέσα από μια μακραίωνη ιστορική σχέση που διαμορφώθηκε ήδη από τα πρώτα χρόνια ίδρυσης της πόλης. Η Προύσα ιδρύθηκε τον 3ο αιώνα π.Χ. από τον Προυσία Α΄, γνωστό και ως Χωλό, και απέκτησε ιδιαίτερη αίγλη κυρίως κατά τη ρωμαϊκή και βυζαντινή εποχή.
Η Προύσα στη Ρωμαϊκή και Βυζαντινή Περίοδο: Το Βυζαντινό Παρελθόν της Πόλης
Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, η Προύσα είχε ήδη εδραιωθεί ως σημαντικό αστικό κέντρο. Ο Δίων Χρυσόστομος (40–115 μ.Χ.), ρήτορας και φιλόσοφος, με καταγωγή από την Προύσα, ανέπτυξε το όραμα μιας πόλης με μνημειώδεις κιονοστοιχίες και δρόμους που να ανταγωνίζονται αυτές της Αντιόχειας και της Εφέσου. Η Προύσα και το Βυζάντιο συνδέθηκαν στενά μέσα από την πολιτική στήριξη του αυτοκράτορα Τραϊανού, με αναφορές του Πλινίου του Νεότερου για την ανακαίνιση σημαντικών κτιρίων όπως λουτρά, ναοί και βιβλιοθήκες (Korobeinikov, 2010). Η πόλη εξελίχθηκε σε κοινωνικό και πολιτιστικό κόμβο, ενώ κατά τη βυζαντινή εποχή απέκτησε ιδιαίτερη θρησκευτική σημασία, κυρίως χάρη στο όρος Όλυμπος (σημερινό Ουλού Νταγ), που έγινε κέντρο μοναστικής ζωής και θεολογικού διαλόγου. Κατά τον 8ο και 9ο αιώνα, κατά την περίοδο της Εικονομαχίας, η Προύσα προσέλκυσε πλήθος κληρικών που κατέφυγαν εκεί για να αποφύγουν τις διώξεις στην Κωνσταντινούπολη. Μονές όπως η Σακκούδιον, η Μηδικίου και η Ωραία Πηγή συνέβαλαν σημαντικά στη διατήρηση και ανάπτυξη της ορθόδοξης παράδοσης, ενισχύοντας τον ρόλο της Προύσας ως θρησκευτικό και πνευματικό κέντρο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Από τη Βυζαντινή Πόλη στην Οθωμανική Πρωτεύουσα: Η Μεταβατική Περίοδος
Η Προύσα και το Βυζάντιο διασταυρώνονται σημαντικά και κατά τη φάση της μετάβασης της πόλης από τη βυζαντινή στην οθωμανική κυριαρχία. Η πολιορκία που κράτησε σχεδόν μια δεκαετία οδήγησε στην παράδοση της πόλης στους Οθωμανούς αρχές του 14ου αιώνα. Η στρατηγική θέση της Προύσας, κοντά στην Κωνσταντινούπολη και σε εμπορικούς δρόμους, την καθιστούσε κομβική περιοχή. Αντίθετα με άλλες πόλεις που γνώρισαν καταστροφές, οι Οθωμανοί αξιοποίησαν τον βυζαντινό αστικό ιστό, διατηρώντας και προσαρμόζοντας τα μνημεία στα νέα διοικητικά και θρησκευτικά δεδομένα. Εκκλησίες μετατράπηκαν σε μαυσωλεία των πρώτων σουλτάνων, ενώ τείχη και μοναστηριακά συγκροτήματα εντάχθηκαν στην οθωμανική πολιτισμική πραγματικότητα. Η νεοσύσταση οθωμανική πόλη αποτέλεσε το πρότυπο ενός νέου είδους οθωμανικής πόλης, όπου η βυζαντινή κληρονομιά συνυπήρχε και επαναερμηνευόταν.
Αρχιτεκτονική και Πολιτισμική Σύνθεση: Το Υβρίδιο της Προύσας
Η παρουσία του Βυζαντίου εμφανίζεται στη Προύσα μέσα από μια ιδιαίτερη αρχιτεκτονική σύνθεση κατά την οθωμανική περίοδο, καθώς οι Οθωμανοί τεχνίτες συνεργάστηκαν με Έλληνες λιθοξόους και τοπικούς τεχνίτες της Βιθυνίας. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία ενός υβριδικού αρχιτεκτονικού ύφους, με στοιχεία τόσο βυζαντινά όσο και ανατολικά. Οι δομές σε σχήμα ανεστραμμένου Τ (inverted-T) ήταν χαρακτηριστικές, συνδυάζοντας λειτουργίες προσευχής, διδασκαλίας και κοινωνικής πρόνοιας. Αν και αρχικά θεωρήθηκε ότι οι συγκεκριμένες μορφές προέρχονταν από την Κεντρική Ασία, σήμερα αναγνωρίζονται ως συνέχεια βυζαντινών και μεσογειακών παραδόσεων, αποδεικνύοντας τη διαχρονικότητα και τη συνέχιση του πολιτισμικού αποθέματος της Προύσας και του Βυζαντίου.
Η Πρώτη Οθωμανική Πρωτεύουσα και η Πολυπολιτισμική Ταυτότητα της Προύσας
Με την κατάκτηση από τον Ορχάν το 1326, η Προύσα μετατράπηκε σε πρώτη πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η πόλη απέκτησε πολυπολιτισμικό χαρακτήρα, με πληθυσμούς Ελλήνων, Αρμενίων, Εβραίων και Τούρκων να συνυπάρχουν και να διαμορφώνουν μια νέα «οθωμανική» ταυτότητα, διατηρώντας ωστόσο τις πολιτισμικές τους ρίζες. Ο ρόλος της πόλης ως διοικητικό και εμπορικό κέντρο ενισχύθηκε σημαντικά από την παραγωγή μεταξιού και την καλλιέργεια μουριών, που προσέλκυσαν το ενδιαφέρον εμπόρων από Ανατολή και Δύση. Παράλληλα, οι ιαματικές πηγές της Προύσας της απέδωσαν τη φήμη λουτρόπολης της Ανατολής, προσθέτοντας αίγλη στη νέα οθωμανική πρωτεύουσα
Μνημειοποίηση, Ιστορία και Ταυτότητα: Η Συμβολική Διάσταση της Προύσας
Το βυζαντινό στοιχείο μέσα στη πόλη συναντήθηκε και κατά τη μνημειοποίησης της Προύσας, όπου τα μνημεία και οι θρησκευτικοί χώροι γίνονται τόποι μνήμης. Οι Οθωμανοί ενσωμάτωσαν το βυζαντινό παρελθόν ως εργαλείο νομιμοποίησης της δικής τους κυριαρχίας, δημιουργώντας μια νέα αφήγηση που συνέδεε το παρελθόν με το παρόν. Αξιοποίησαν οι Οθωμανοί πλήρως τα στοιχεία που ευρίσκονταν μέσα στη πόλη με καμία πρόθεση να καταστρέψουν ή να αλλοιώσουν, αλλά να επαναχρησιμοποιήσουν. Χαρακτηριστική είναι η μετατροπή εκκλησιών σε μαυσωλεία, η ανακαίνιση τειχών και η δημιουργία θρησκευτικών συγκροτημάτων που απέδωσαν στην πόλη έναν πολυεπίπεδο συμβολισμό, όπου η βυζαντινή κληρονομιά και η οθωμανική εξουσία συνυπήρχαν μέσα σε ένα ενιαίο αστικό τοπίο.
Αστική Χορογραφία και Οθωμανική Γεωγραφία Εξουσίας
Η έννοια της «αστικής χορογραφίας», όπως την περιγράφει ο Τσαγαπτάι, αποτυπώνει τον τρόπο με τον οποίο η εξουσία ρύθμιζε τη γεωγραφική διάταξη των μνημείων στην Προύσα. Τα μνημεία των βυζαντινών που κλήθηκαν να διαχειριστούν οι Οθωμανοί ως δημόσιες δομές έφεραν μια νέα ταυτότητα και μια νέα χρήση, στη νέα οθωμανική πόλη. Οι τάφοι των σουλτάνων τοποθετήθηκαν σε επιλεγμένα σημεία, ενώ νέα κοινωνικο-θρησκευτικά συγκροτήματα αναπτύχθηκαν στην κάτω πόλη και τα προάστια, καθιερώνοντας μια νέα γεωγραφία εξουσίας που συνδύαζε λειτουργικότητα και συμβολισμό. Η Προύσα αποτέλεσε πρότυπο για την ανάπτυξη της οθωμανικής πόλης, μια πόλη που διατήρησε και επανερμήνευσε το βυζαντινό παρελθόν, δημιουργώντας ένα νέο, πολυπολιτισμικό και πολυδιάστατο αστικό περιβάλλον.
Η Σύγχρονη Προύσα: Συνάντηση Φύσης, Ιστορίας και Πολιτισμού
Η σύγχρονη Προύσα (Bursa), τέταρτη σε πληθυσμό πόλη της Τουρκίας, είναι ευρέως γνωστή με την προσωνυμία «Πράσινη Προύσα» (Yeşil Bursa), χαρακτηρισμός που αποδίδεται στην αφθονία των πάρκων, στη φυσική της ομορφιά και στην παρουσία του όρους Ουλούδαγ (αρχαίος Όλυμπος Μυσίας), το οποίο δεσπόζει πάνω από τον αστικό ιστό. Η πόλη συνιστά έναν ιδιαίτερο τόπο συνάντησης φυσικού κάλλους και ιστορικής συνέχειας. Η Προύσα διατηρεί και αναδεικνύει στον σύγχρονο ταξιδιώτη τα οθωμανικά και βυζαντινά της κατάλοιπα μέσω εμβληματικών μνημείων. Ενδεικτικά, το Μεγάλο Τέμενος, με τις είκοσι θόλους και τις καλλιγραφικές διακοσμήσεις, το Πράσινο Τζαμί (Yeşil Camii), καθώς και το Κοζά Χαν, ο ιστορικός εμπορικός χαν του μεταξιού, παραπέμπουν στην ακμή της πόλης κατά μήκος του Δρόμου του Μεταξιού. Παράλληλα, το Κάστρο της Προύσας, τα μαυσωλεία των πρώτων οθωμανών ηγεμόνων και το συγκρότημα Μουράντιγιε (Muradiye Külliyesi), με τους πολυάριθμους τάφους της δυναστείας, συνιστούν υλικές μαρτυρίες της πολιτικής και θρησκευτικής ισχύος που χαρακτήρισε την πόλη κατά τον 14ο και 15ο αιώνα.
Πηγές-Βιβλιογραφία
Çağaptay, S. (2011). Prousa/Bursa, a city within the city: chorography, conversion and choreography1. Byzantine and Modern Greek Studies, 35(1), 45-69
Hadrovic, A. (2024). The historical Bursa city. International Journal of Multidisciplinary Research and Growth Evaluation, 5(4), 525-548.
Korobeinikov, D. (2010). How ‘Byzantine’were the early Ottomans? Bithynia in ca. 1290-1450. Osmanskii mir i osmanistika. Sbornik statei k 100-letiiu so dnia rozhdeniia AS Tveritinovoi (1910–1973), 215-239.
Kuran, A. (1996). A spatial study of three Ottoman capitals: Bursa, Edirne, and Istanbul. Muqarnas, 13, 114-131.
