Στις 11 Απριλίου 2001, οι Taliban χρησιμοποιούν εκρηκτικά, ρουκέτες και αντιαρματικά όπλα για να καταστρέψουν τα αγάλματα του Bamiyan. Πως φτάσαμε όμως ως εδώ;
Ο Mirza Hussain, ήταν 26 χρονών, όταν τον διέταξαν να βάλει εκρηκτικά στα αγάλματα. Ο Mirza ήταν σιίτης μουσουλμάνος. Δογματικός εχθρός και αιχμάλωτος των Taliban, μαζί με άλλους 24 αιχμαλώτους από την ίδια περιοχή εκείνο το διάστημα. «Το μετάνιωσα εκείνη την ώρα, το μετανιώνω τώρα και για πάντα.»
Ας μιλήσουμε για το Bamiyan.
Η τοποθεσία
Περί τα 120 χλμ. ανατολικά της πρωτεύουσας του Αφγανιστάν, βρίσκεται η κοιλάδα του Bamiyan, ένα σταυροδρόμι εμπορίου και ιδεών. Συνανήκει, μαζί τις υπόλοιπες 2.800 τοποθεσίες αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, σύμφωνα με τον Γενικό Γραμματέα του Αφγανικού Ινστιτούτου Αρχαιολογίας, στο τεράστιο και συνεχόμενα κατοικημένο πολιτισμικό πλέγμα, που τοποθετείται σε μια από τις ζωτικότερες αρτηρίες του περίφημου δρόμου του μεταξιού.
Το Bamiyan είναι περιοχή βουδιστική μέχρι περίπου τον 9ο αιώνα μ.Χ., οπότε και μεταλλάσσεται σταδιακά σε ισλαμική. Πολλοί μουσουλμάνοι ηγεμόνες σεβάστηκαν τη μνημειακότητα του, πολλοί άλλοι προσπάθησαν να το καταστρέψουν. Πρόκειται για ένα σύμπλεγμα άνω των 700 σπηλιών, μοναστηριών, αγαλμάτων και ναΐσκων. Το αποτύπωμα των χιλιάδων βουδιστών μοναχών, διαβατών, εμπόρων και εξερευνητών έχει διασωθεί σε εμάς χάρη των αμέτρητων τοιχογραφιών με τη ζωή και το έργο του Βούδα, καθώς και με μικρότερα ή μεγαλύτερα αγάλματα του.
Περίπου το 550 μ.Χ., σε 2 τεράστιες κοιλότητες ενός εκ των βουνών της κοιλάδας, σκαλίστηκαν δύο τεράστια αγάλματα του Βούδα. Το πρώτο, 53 μέτρα σε ύψος, αντιπροσωπεύει τον αρχέγονο και θεϊκό Βούδα, τον ονομαζόμενο Vairocana. Το δεύτερο, 38 μέτρα, υπογραμμίζει την ανθρώπινη και κοσμική σοφία του, το ονομαζόμενο μοτίβο Shakyamuni.
Τα αγάλματα αυτά αντίκρισαν για μιάμιση χιλιετία την ανθρώπινη αλλαγή και την αέναη επανάληψη της φύσης. Για μιάμιση χιλιετία, φθαρμένα από τα ανθρωπογενή και μη φαινόμενα, έστεκαν αμίλητα και ατένιζαν τον ορίζοντα, ως τις αρχές του 2001.
Την ρήξη της Ρωσίας με τη Μεγάλη Βρετανία του 19ου αιώνα στην περιοχή του Αφγανιστάν και Πακιστάν, ήρθε να συνεχίσει ο Αφγανοσοβιετικός πόλεμος του 1979-1989, που λήγει με την απόσυρση της Σοβιετικής Ένωσης. Καθώς στις αρχές τις δεκαετίας του 1990, οι Η.Π.Α. προκύπτουν ως ο de jure νικητής του Ψυχρού Πολέμου, όλες οι μεγάλες δυνάμεις αποσύρονται από το Αφγανιστάν, το οποίο πλέον πλήττει ένας εμφύλιος πόλεμος μεταξύ της φιλελεύθερης κυβέρνησης και της παρακρατικής-παραστρατιωτικής ομάδας των Mujahedin. Η φατρία εντός των Mujahedin που θα ονομαστεί Taliban, θα συνδεθεί με την Al Qaeda. Στα 1999 καταφέρνουν να ελέγχουν το μεγαλύτερο μέρος της χώρας, όμως δεν αναγνωρίζονται ως επίσημη κυβέρνηση από τον Ο.Η.Ε.
Η ομάδα των Taliban αντιπροσωπεύει και εφαρμόζει έναν ακραίο σουνιτικό ισλαμικό νόμο στη χώρα. Σύμφωνα με αυτόν, στη θεωρία, όλα τα αλλόδοξα θρησκευτικά μνημεία του παρελθόντος, δεν ταυτίζονται σε καμία των περιπτώσεων, με κάτι που μια ισλαμική διακυβέρνηση θα θεωρούσε ανεκτό. Κι όμως, το 1997, το Ανώτατο δικαστήριο του Αφγανιστάν αρνείται τα πιθανά σενάρια περί καταστροφής του βουδιστικού μνημείου. Μάλιστα, το 1999 ο ηγέτης των Taliban, Mullah Omar, δημοσιοποιεί 2 διακηρύξεις, στις οποίες εξυψώνει την ιστορική πολιτισμική κληρονομιά ως αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας του Αφγανιστάν. Εκφράζει τον σεβασμό που τρέφει η κυβέρνηση προς τα αγάλματα του Bamiyan και αντιλαμβάνεται το καθεστώς ως προστάτη του μνημείου και το μνημείο ως φορέα τουρισμού της χώρας.
Αν και μεταξύ 1999 και 2000, ο Ο.Η.Ε. εξακολουθεί να μην αναγνωρίζει την κυβέρνηση Taliban και συνεχίζει με εμπορικούς περιορισμούς, το Σεπτέμβριο του 2000, ο Omar συνεχίζει να εξαγγέλλει την προστασία του μνημείου.
Οι διεθνείς προσπάθειες
Στις 26 Φεβρουαρίου του 2001, δημοσιοποιείται η απόφαση των Taliban να διαλυθούν όλα τα μη ισλαμικά μνημεία του Αφγανιστάν. Οι αναλυτές αναφέρουν πως ο λόγος για την αναπάντεχη αλλαγή στάσης του καθεστώτος ήταν οι προστριβές του με την Al Qaeda. Η UNESCO και ο Γενικός Γραμματέας Koitchiro Matsuura στέλνει προσωπική επιστολή στον Omar. Ο Γενικός Διευθυντής του Metropolitan Museum of Art, Phelippe de Montebello δηλώνει αμέσως πρόθεση αφαίρεσης των μνημείων από την περιοχή.
Στη 1 Μαρτίου 2001, ο εκπρόσωπος του Ο.Η.Ε., Fransesc Vendrell, στέλνεται στην Καμπούλ, αλλά δεν παίρνει καμία διαβεβαίωση από τον Υπουργό Εξωτερικών των Taliban, Ahmad Wakil Mutawaked, ότι οι αρχαιότητες θα προστατευθούν. Ακριβώς ένα μήνα μετά, ο ειδικός αντιπρόσωπος της UNESCO, Pierre Lafrance, συνομιλεί με μουσουλμάνους ηγέτες, την πακιστανική κυβέρνηση και τον πρέσβη των Taliban στο Πακιστάν. Στις 4 Απριλίου, ο Lafrance συναντιέται με τον Υπουργό Εξωτερικών των Taliban, ενώ πολλές ισλαμικές χώρες εκδίδουν θρησκευτικά διατάγματα (fatwas), στηλιτεύοντας πιθανή ενέργεια καταστροφής. Το Organization of the Islamic Conference προσπαθεί να μεταπείσει τον Omar.
Στις 9 Απριλίου 2001, 100 χώρες του ΟΗΕ υπογράφουν υπόμνημα προς τον Omar, να μη καταστρέψει το μνημείο. Μάταια…
Στις 11 Απριλίου 2001, οι Taliban χρησιμοποιούν εκρηκτικά, ρουκέτες και αντιαρματικά/αντιαεροπορικά όπλα για να καταστρέψουν τα αγάλματα του Bamiyan. Καλούν δημοσιογράφους για να καλύψουν το συμβάν. Μερικές μέρες μετά, η καταστροφή αναμεταδίδεται από το Al Jazeera.
Advertising
Έναν χρόνο μετά, ξεκίνησαν οι πρώτες έρευνες στην περιοχή και μελέτες για την ανακατασκευή. Μέσα από διεθνείς συσκέψεις και σεμινάρια όμως, αποφασίζεται πως πρωτεύουσα ανάγκη, είναι η παροχή βοήθειας προς τους πληγέντες του πολέμου και όχι προς το μνημείο. H UNESCO εντάσσει το μνημείο στη λίστα με τα πολιτισμικά μνημεία σε κίνδυνο. Εκδίδονται γραμματόσημα από το αφγανικό κράτος που απεικονίζουν τις κενές εσοχές των αγαλμάτων, θραύσματα της καταστροφής και αφγανική εικονογραφία, στην προσπάθεια της ανάδειξης του αφγανικού πολιτισμικού παρελθόντος.
Καθώς τα χρόνια περνάνε, η UNESCO τοποθετείται αρνητικά ως προς την ανακατασκευή του μνημείου, προτείνοντας ένα open air μουσείο στο Bamiyan. Δύο χρόνια μετά, μια ομάδα Γερμανών αρχαιολόγων προσπαθεί να αναπλάσει, σε καταπάτηση της Συμφωνίας της Βενετίας του 1964, τα πόδια του μικρότερου αγάλματος και η κυβέρνηση σταματά αμέσως το πρόγραμμα τους.
Θετικά βήματα προς την ανάδειξη του χώρου, παρατηρούνται το 2015, όταν ο Janson και η Liyan Hu, δημιουργούν και προβάλλουν μια τρισδιάστατη αναπαράσταση του πραγματικού μεγέθους και μορφής του μεγαλύτερου αγάλματος. Το 2016, η αφγανική κυβέρνηση αποφασίζει να ξαναβάλει στο τραπέζι των συζητήσεων το ζήτημα της ανακατασκευής. Ένα χρόνο μετά, σε μία συνδιάσκεψη της UNESCO, προτείνονται 4 θέσεις για τη διαχείριση του μνημείου, με την επικρατέστερη να επιδιώκει εκ νέου την αναστήλωση.Αμέτρητες συζητήσεις πραγματοποιήθηκαν και ακόμη πραγματοποιούνται, γύρω από ένα βασικό ερώτημα.
Ποιο είναι το μέλλον του μνημείου;
Υποστηρίζοντας την αναστήλωση του μνημείου, πράγματι ανησυχούμε για το πολιτισμικό έγκλημα που διετέλεσε η φανατισμένη διακυβέρνηση, για ένα μνημείο που επιβίωσε στη δίνη των αιώνων, αλλά όχι στην βιαιότητα του δογματισμού. Ερευνώντας, μελετώντας, τεκμηριώνοντας και ανασκευάζοντας το μνημείο, μπορούμε να σταματήσουμε την κεκτημένη ταχύτητα της λήθης, μιας λήθης που σβήνει το μνημείο- ή καλύτερα τη μνήμη του- από τις συλλογικές και ατομικές εμπειρίες.
Επιπρόσθετα, η αναστήλωση των αγαλμάτων, είναι μια άμεση και ηχηρή απάντηση σε κάθε μελλοντική προσπάθεια διαστρέβλωσης και καταστροφής της πολιτιστικής μνήμης του παρελθόντος από το οποιοδήποτε θρησκευτικό και μη, φανατισμένο καθεστώς. Οι κάτοικοι του Bamiyan θα αντικρύσουν ξανά το σύμβολο που τους ταυτίζει με την περιοχή και τις παρελθοντικές γενιές, που ζούσαν υπό το βλέμμα των αγαλμάτων για εκατοντάδες χρόνια. Η περιοχή και εν γένει το Αφγανιστάν θα αποκτήσει εκ νέου πολιτισμικό τουρισμό. Το Bamiyan θα αφορμίσει μια διαλεκτική αναζήτησης και ανάδειξης ενός σημείου στον πλανήτη, που ενώ έχει συνδεθεί με πολέμους και βία, έχει αποτελέσει σταυροδρόμι πολιτισμικών ζυμώσεων για χιλιετίες.
Στο προηγούμενο όμως ερώτημα, οφείλουμε να αλλάξουμε μία λέξη. Γιατί το Bamiyan;
Υπάρχουν αναρίθμητα μνημεία στον κόσμο που έχουν πληγεί από το δογματισμό και την απερισκεψία. Μνημεία που σημαίνουν τα πλείστα για τους πληθυσμούς που ζουν δίπλα τους. Για ποιο λόγο να δαπανηθούν υπέρογκα ποσά και χρόνια έρευνας και εργασίας σε αυτό το συγκεκριμένο μνημείο; Τι το ξεχωρίζει από τα άλλα αντίστοιχα του;
Τίθεται επιπλέον, το ερώτημα της νομιμοποίησης. Έχουμε το δικαίωμα να αναστηλώσουμε το (οποιοδήποτε) Βamiyan; Μπορούμε τόσο απλά να παρέμβουμε στην πορεία της ύπαρξης του; Αν ναι, τι μας διακρίνει από τους φανατικούς καταστροφείς του; Ακόμη, ζητήματα ηθικά. Ακόμη και να αναστηλωθεί το μνημείο, θα έχουμε καταφέρει να φτιάξουμε ένα ρεαλιστικότατο αντίγραφο του. Δε θα πρόκειται για το πραγματικό, καθώς , αφενός το περισσότερο υλικό κατασκευής έχει χαθεί ανεπιστρεπτί. Αφετέρου, δε θα φέρει τις φθορές που υπήρχαν πριν την καταστροφή των Taliban. Φθορές που εξακολουθούσαν να συναποτελούν την ιστορία του.
Το μνημειακό σύμπλεγμα του Bamiyan, είναι αναμφίβολα ένας δύσκολος πολιτισμικός γρίφος για δυνατούς λύτες. Η έρευνα για το μνημείο συνεχίζει να δημιουργεί ερωτήματα για τη φύση και τη λειτουργία του, δέος για τη συμβολή του στα πολιτισμικά γρανάζια που κινούσαν την ανθρωπότητα, και αποτροπιασμό για τη βαναυσότητα, για την οποία είναι ικανή η ανθρωπότητα. Μπορεί τα αγάλματα να μην στέκουν πια αγέρωχα, παρατηρώντας τους μοναχούς και τους διαβάτες με σοφία και μεταφυσικότητα. Η ανθρωπότητα όμως προχωρά με αργά, αλλά σταθερά βήματα, και δυστυχώς ο πολιτισμός είναι θεμέλιο που εκτιμάται περισσότερο, όταν ραγίζει.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για το άρθρο:
Γενικές πηγές
The History of Afghanistan’s Bamiyan Buddhas. Ανακτήθηκε από https://www.thoughtco.com/history-of-the-bamiyan-buddhas-195108
Cultural Landscape and Archaeological Remains of the Bamiyan Valley. Ανακτήθηκε από https://whc.unesco.org/en/list/208/
Disputes damage hopes of rebuilding Afghanistan’s Bamiyan Buddhas. Ανακτήθηκε από https://www.theguardian.com/world/2015/jan/10/rebuild-bamiyan-buddhas-taliban-afghanistan
They were destroyed by the Taliban. But now the giant Buddha statues of Bamiyan have returned with 3-D light projection. Ανακτήθηκε από https://www.pri.org/stories/2015-06-11/they-were-destroyed-taliban-now-giant-buddha-statues-bamiyan-have-returned-3-d
The man who helped blow up the Bamiyan Buddhas. Ανακτήθηκε από https://www.bbc.com/news/world-asia-31813681
“An attempt to wipe out history”: The destruction of the Bamian Buddha colossi in 2001. Ανακτήθηκε από https://www.afghanistan-analysts.org/en/reports/context-culture/an-attempt-to-wipe-out-history-the-destruction-of-the-bamian-buddha-colossi-in-2001/
Site of the Bamiyan Buddhas. Ανακτήθηκε από https://www.atlasobscura.com/places/site-bamiyan-buddhas
Ειδικά ζητήματα
Andrew Lawler, “Buddhas May Stretch out, If Not Rise Again”, στο Science, τ.298, 2002, σ.1204.
Andrew Lawler, “Ten Years After Buddhas Destroyed, Afghans Work to Save Monastery”, στο Science, τ.331, 2011, σ. 1124-1125.
Christian Manhart, “The Afghan Cultural Heritage Crisis: UNESCO’s Response to the Destruction of Statues inAfghanistan”, στο American Journal of Archaeology, τ.105, 2001, σ. 387-388
John W. Betlyon, “Special Report: Afghan Archaeology on the Road to Recovery”, στο Near Eastern Archaeology, τ.67, 2004, σ.59-60.
Gill Stein, “The War-Ravaged Cultural Heritage of Afghanistan: An Overview of Projects of
Assessment, Mitigation, and Preservation”, στο Near Eastern Archaeology, τ.78, , σ.187-195.
Rohini Hensman, “Religious Sentiment and National Sovereignty: Resisting Talibanisation, στο Economic and Political Weekly, τ.36,2001, σ.2031-2033
