Το 1201 ο Πάπας Ιννοκέντιος Γ’, δίνει εντολή για την εκκίνηση της πιο αμφιλεγόμενης Σταυροφορίας που έγινε ποτέ. Οι Σταυροφορίες «με την βούλα» των Χριστιανών αρχόντων, είχαν ως στόχο την απελευθέρωση της Ιερουσαλήμ και των γύρω εδαφών από τους Μουσουλμάνους. Το αρχικό πλάνο της Δ’ Σταυροφορίας -με αρχηγό αυτής τον Ιταλό ιππότη Μαρκήσιο Βονιφάτιο τον Μομφερατικό-, ήταν η επίθεση στην Αλεξάνδρεια και η εισβολή μέσω Αιγύπτου στην Ιερουσαλήμ. Αντί αυτού οι Σταυροφόροι το 1204 καταλήγουν να επιτεθούν στην Κωνσταντινούπολη -πόλη φάρο του Χριστιανισμού της εποχής- και να καταφέρουν την κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και τον ερχομό της Λατινικής Αυτοκρατορίας με ιδρυτή τον Βαλδουίνο της Φλάνδρας. Η εχθροπραξία αυτή μεταξύ των -κατά τ΄ άλλα- ομόθρησκων, αναλύεται επί σειρά ετών από τους ιστορικούς και τα ερωτήματα είναι σαφώς πολλά… Τα λάφυρα του Βυζαντίου και τα ατομικά συμφέροντα, ήρθαν πρώτα σε σύγκριση με την «πνευματική» αποστολή των Σταυροφόρων. Τι συνέβη όμως στις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας κατά την διάρκεια της Λατινικής Αυτοκρατορίας; Η αρχή του 13ου αιώνα στην Ελλάδα, έφερε ριζικές αλλαγές στον χάρτη, αφού έπειτα από την Συνθήκη της Ρωμανίας, οι ηγέτες της Σταυροφορίας συμφώνησαν στη μοιρασιά των εδαφών του Βυζαντίου. Οι Βενετοί (που φημολογείται πως ευθύνονται για την στροφή των Σταυροφόρων προς την Κωνσταντινούπολη), επέλεξαν πρωτίστως τα εδάφη εμπορικής σημασίας και αυτά δεν ήταν άλλα από τα σημαντικά νησιά των Κυκλάδων, αλλά και την Εύβοια. Κάπως έτσι θα δημιουργηθεί το Δουκάτο του Αιγαίου ή αλλιώς Δουκάτο του Αρχιπελάγους ή Δουκάτο της Νάξου και αυτή είναι ή άγνωστη (για πολλούς) ιστορία του!
Στο πλάνο των Σταυροφόρων, τα νησιά του Αιγαίου μετά την διάλυση του Βυζαντίου, ήταν ένας εύκολος και άμαχος στόχος. Οι κάτοικοι τους χωρίς αντίσταση υποδέχτηκαν την νέα διοίκηση, που τους επέβαλαν κυρίως οι Βένετοι και οι Φράγκοι άρχοντες, που πήγαν καθαρά να δυναμώσουν το ήδη πλούσιο εμπόριο τους. Οι Λατίνοι ηγεμόνες, υπό την μορφή φεουδαρχών, επέβαλαν με αυστηρούς φόρους, αλλά αναγκάστηκαν να προσαρμοστούν στο Βυζαντινό υπόβαθρο των τοπικών κοινωνιών. Κάπως έτσι γεννήθηκε το Δουκάτο του Αιγαίου, με ιδρυτή τον Βενετό ευγενή Μάρκο Σανούδο το 1207, με ισχυρό κέντρο αυτού την Νάξο (εξού και Δουκάτο της Νάξου) και δημιουργήθηκε μια νέα εξαιρετικά σύνθετου πλέγματος εξουσία, η οποία ξεπερνούσε τα απλά όρια κατάκτησης. Στην ουσία η πραγματική δύναμη του Δουκάτου, βρισκόταν στα χέρια του ντόπιου πληθυσμού, που δεν τα εγκατέλειψε, αλλά συνέχισε να δουλεύει για τους Λατίνους κατακτητές. Ένα είδος κατάληψης που δεν απαντάται συχνά στην ιστορία, καθώς οι τοπικοί άρχοντες δεν επέβαλαν με την βία τους «δυτικούς» κανόνες στον τρόπο ζωής των νησιωτών, αλλά πήγαν ουσιαστικά με τα νερά τους… Το χάσμα μεταξύ Ορθοδόξων ντόπιων – Καθολικών αρχόντων, δεν αποτέλεσε αιτία ακραίων περιστατικών, αλλά στον αντίποδα φανερώνει την ανοχή των φεουδαρχών προς οικονομικό τους όφελος. Ο τρόπος ζωής στις Κυκλάδες και την Εύβοια «δυτικοποιήθηκε» αρκετά και η κουλτούρα άρχισε σταδιακά να αλλάζει, όπως επίσης και η αρχιτεκτονική. Τα κάστρα που δημιουργήθηκαν διέθεταν ισχυρές φρουρές, όλες υπό την επιτήρηση της Βενετίας και του Δούκα που ήλεγχε το εμπόριο στο Αιγαίο.
Ο ιδρυτής του Δουκάτου του Αιγαίου Μάρκος Α΄ Σανούδος που συμμετείχε στην Δ’ Σταυροφορία, κατέλαβε 17 Κυκλαδίτικα νησιά και ανακηρύχθηκε «Δούκας του Αρχιπελάγους» το 1207, κάνοντας το νησί της Νάξου κέντρο της εξουσίας του. Για τα επόμενα 150 χρόνια, ο Οίκος των Σανούδων θα ταυτιστεί με τα νησιά Νάξος, Πάρος, Αντίπαρος, Σίφνος, Μήλος, Κίμωλος, Ίος, Αμοργός, Σίκινος, Σύρος, Φολέγανδρος και Κύθνος και θα δημιουργήσει τους δικούς του δεσμούς με την Ελληνική/Βυζαντινή κοινότητα. Με την άφιξη του Μάρκου Α’ Σανούδου στις Κυκλάδες, αρκετοί από τους νησιώτες βρήκαν ανακούφιση από τους πειρατές που λεηλατούσαν ανενόχλητοι τις περιουσίες τους. Το κάλεσμα του Αρχιδούκα σε ιππότες που συμμετείχαν στην Σταυροφορία μαζί του, από χώρες όπως την Γαλλία, την Ισπανία και την Ιταλία, έφερε περισσότερη ασφάλεια στα νησιά, αλλά και περισσότερα έσοδα… Σύμφωνα με τις σωζόμενες πηγές, ο Μάρκος Σανούδος αναγνώρισε εξαρχής τα δικαιώματα των Ελλήνων, ενώ επέτρεψε στους Ναξιώτες φεουδάρχες να κρατήσουν τα εδάφη τους. Χωρίς να κατασχέσει ιδιωτικά εδάφη, ο Αρχιδούκας δώρισε σε Λατίνους ευγενείς τα ανεκμετάλλευτα και έρημα της πρώην Αυτοκρατορίας, ως κίνητρο να μεταβούν στα νησιά. Εξίσου σημαντικό ήταν το νόμισμα «Δουκάτο» που κόπηκε αποκλειστικά εκείνη την εποχή στις Κυκλάδες και συνέβαλε στο εμπόριο.
Κάτω από την εποπτεία του Αρχιδούκα, στην Άνδρο, Τήνο, Μύκονο, Κέα, Σέριφο και τις Βόρειες Σποράδες διοικούσαν την ίδια περίοδο οι ξάδελφοι του Σανούδου. Ο Οίκος των Γκίζι (Ghisi) με καταγωγή από την Βενετία, επέβαλε τους δικούς του κανόνες σε αυτά τα νησιά, ενώ η οικογένεια αργότερα θα έχει ισχυρές θέσεις στην Τριτημορία της Εύβοιας και το Πριγκιπάτο της Αχαΐας. Τα μέλη της οικογενείας κυβέρνησαν τα νησιά για περίπου δύο αιώνες με τελευταίο εκπρόσωπο τον Γεώργιο Γ΄ Γκίζι (1384–1390), χωρίς να υπάρχουν αναφορές πως η εξουσία τους ήταν το ίδιο ευνοϊκή, όπως του οίκου των Σανούδων στα άλλα νησιά. Η κατάκτηση της Άνδρου έγινε δε με επεισοδιακό τρόπο, που εξόργισε την Βενετία. Η Άνδρος είχε καταληφθεί το 1207 από τον Βενετό ευγενή Μαρίνο Ντάντολο (ανιψιό του Δόγη της Βενετίας και αρχηγού της Δ΄ Σταυροφορίας, Ενρίκο Ντάντολο), όταν ο Ιερεμίας Γκίζι πήρε με την βία το νησί υπό κυριαρχία του το 1239. Η οργή των Βενετών επέφερε σκληρές κυρώσεις και εξορία στον Ιερεμία Γκίζι, όμως όχι την ανακατάληψη της Άνδρου, που παρέμεινε στον Οίκο Γκίζι μέχρι το 1252 και υπό την εποπτεία των Σανούδων.
Ο τελευταίος Δούκας των Σανούδων πέθανε το 1461, αφήνοντας την κόρη του Φιορέντσα Σανούδο να διοικήσει το Δουκάτο του Αιγαίου. Μετά από μία σειρά αποτυχημένων γάμων και τις έντονες φήμες για απείθαρχη ζωή, η Φιορέντσα ανέθεσε στον γιό της Νικολό Ντάλε Κάρτσερι Σανούδο την ηγεσία. Η κακή διακυβέρνηση του Νικολό, οι συχνές επιδρομές Οθωμανών στο Δουκάτο και η διαφθορά, εξαγρίωσαν την Βενετούς που αποφάσισαν πως η λύση είναι μία: η δολοφονία του τελευταίου Σανούδου. Το σχέδιο ανέλαβε να βγάλει εις πέρας ο Φραντζέσκο Κρίσπο, στήνοντας παγίδα θανάτου στον Νικολό, κατά την διάρκεια κυνηγιού. Με τις ευλογίες της Βενετίας, μετά τον θάνατο του Αρχιδούκα, ο Κρίσπο παντρεύτηκε την μητέρα του Νικολό – Φιορέντσα- και έγινε νόμιμα ο Αρχιδούκας του Αιγαίου. Ο Οίκος των Κρίσπο ξεκινάει την δικιά του δυναστεία, με τον Φραγκίσκο Α’ Κρίσπο να επαναφέρει την τάξη μετά το χάος του Νικολό Σανούδο, ενώ μερίμνησε αρκετά για την οχύρωση των νησιών του Δουκάτου και τα θέματα ασφαλείας που είχαν προκύψει από τις επιδρομές. Από το 1383 μέχρι και το 1566, η δυναστεία Κρίσπο προσπάθησε να επιφέρει πολιτική σταθερότητα στα νησιά του Δουκάτου και να έχει μια σχετική αυτονομία. Τα προβλήματα που είχαν να αντιμετωπίσουν με την πάροδο του χρόνου ήταν μεγάλα, με τους Οθωμανούς να είναι προ των πυλών. Οι επιδρομές μεγάλωναν, μαζί και η παρακμή του Δουκάτου του Αιγαίου, ενώ οι κοινωνικές εντάσεις άρχισαν να γίνονται πιο συχνές, όσο η οικονομία κατέρρεε. Το 1511 ο Τζιοβάνι Δ’ Κρίσπο, στέλνει μήνυμα απόγνωσης στην Βενετία και τον Πάπα, κάνοντας έκκληση για βοήθεια, ενώ η απάντηση που πήρε ήταν πως είναι ανίκανος να αντισταθεί στις Οθωμανικές εισβολές. Ο διάδοχος του -και τελευταίος Δούκας του Αιγαίου- ο Τζιάκομο Δ’ Κρίσπο, ήταν μάρτυρας το 1566, όταν η Νάξος και οι Κυκλάδες καταλαμβάνονται ολοκληρωτικά από τους Οθωμανούς, με επικεφαλής τον ναύαρχο Πιαλή Πασά. Όλο το Αιγαίο προσαρτήθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και μια ολόκληρη εποχή σχετικής ευημερίας, ήρθε στο τέλος της.
Το Δουκάτο του Αιγαίου άφησε το δικό του πολιτιστικό αποτύπωμα στα νησιά των Κυκλάδων, των Σποράδων αλλά και της Εύβοιας. Οι αφηγήσεις λένε πως οι νησιώτες υποδέχονταν τους Λατίνους άρχοντες χωρίς αντίσταση, αλλά με το αίσθημα της λύτρωσης πολλές φορές, ενώ με την πάροδο του χρόνου και οι ίδιοι εξελληνίστηκαν και συγχωνεύτηκαν με την κοινωνία. Η αρχιτεκτονική, η διοίκηση, η θρησκευτική μίξη και η λαϊκή παράδοση, διαμόρφωσαν ένα υβρίδιο Βυζαντινής – Φράγκικης και Ελληνικής κουλτούρας, που συναντάμε μέχρι και σήμερα. Τα κάστρα, όπως αυτό στο Καστέλι της Νάξου -που ήταν και το σημαντικότερο του Δουκάτου-, αποτελούν δείγμα της υψηλής Λατινικής αρχιτεκτονικής και λειτουργούσαν ως σύμβολα εξουσίας. Τα καθολικά μοναστήρια που ιδρύθηκαν στο Δουκάτο του Αιγαίου, συνέβαλαν αρκετά στην μόρφωση των ντόπιων, αλλά και στην καταγραφή των γεγονότων στο εκάστοτε νησί. Παρόλο που ο Καθολικισμός ήταν επίσημος στο Δουκάτο, ποτέ οι τοπικοί άρχοντες δεν επέβαλαν την θρησκεία τους, ενώ στην ουσία σεβάστηκαν άτυπα τα έθιμα των Ορθοδόξων και τους άφησαν να διατηρούν τις δικές τους παραδόσεις. Οι εκκλησίες χτίστηκαν σύμφωνα με τα Δυτικά πρότυπα, με γοτθικά τόξα, λιτές όψεις, λατινικούς σταυρούς και καμπαναριά, ενώ οι εικόνες και οι αγιογραφίες διδάχθηκαν μέσα στα μοναστήρια από τους Φραγκισκανούς και τους Δομινικανούς μοναχούς. Η Καθολική κοινότητα των Κυκλάδων είναι ζωντανή και απαριθμεί πολλούς ακόλουθους μέχρι και στις μέρες μας.
Όσο αφορά τις γλωσσικές παρεμβάσεις, όλο το Αιγαίο βρίθει από Ιταλικά (Λατινικά) στοιχεία μέχρι και σήμερα. Πολλοί ντόπιοι τότε είχαν την ευκαιρία να λάβουν μόρφωση στα λατινικά σχολεία που ιδρύθηκαν στο Δουκάτο, ακόμα και να υπηρετήσουν αργότερα στην διοίκηση των νησιών που το αποτελούσαν. Τα τοπωνύμια όπως Καστέλι στην Νάξο, Τούρλος στην Τήνο, Ντελαγκράτσια στην Σύρο κ.α, αλλά και τα ονόματα που μεταλλάχθηκαν (το Φραγκίσκος είναι κοινό στις Κυκλάδες π.χ), είναι παρακαταθήκη της Φραγκοκρατίας και χρησιμοποιούνται ακόμα. Η πολιτισμική συνύπαρξη και η προσαρμογή στο Δουκάτο του Αιγαίου, είναι μια πρωτοφανής εικόνα που δεν συναντάται συχνά στην σχέση κατακτητή-κατακτημένου. Ενώ δεν απαγορεύτηκε η Ελληνική γλώσσα, σίγουρα υποβαθμίστηκε αρκετά, με αρκετούς Κυκλαδίτες να αναγκάζονται να διδάσκονται την επίσημη Λατινική – Ιταλική.
Μπορεί κανείς να υποθέσει πως η «ελεγχόμενη» καταπίεση των κατοίκων των νησιών, έμοιαζε ήπια ως συνθήκη, όμως οι φόροι δεν ήταν. Σίγουρα ο ερχομός των Λατίνων προσέφερε ασφάλεια καθώς οχυρώθηκαν όλα τα νησιά, πλούτο (ειδικά στους ήδη πλούσιους φεουδάρχες), εξουσία και ένα διαμορφωμένο αστικό τοπίο. Η οργάνωση ήταν επίσης κάτι νέο, καθώς δημιουργήθηκαν οι πρώτοι τίτλοι ιδιοκτησίας, οι διαθήκες και διάφορα διοικητικά έγγραφα που συνέβαλαν στην διοικητική οργάνωση και την ευκολία των κατοίκων. Παρόλα αυτά, η ξένη κυριαρχία ήταν άνευ επιλογής και τους πρώτους αιώνες οι γηγενείς δεν είχαν σαφώς ίδια δικαιώματα και δεν συμμετείχαν στην εξουσία του ίδιου του τόπου τους. Οι ντόπιοι υποτελείς των Λατίνων, ήταν σχεδόν σκλάβοι, έδιναν μεγάλα μερίδια από τις σοδειές τους, πλήρωναν δυσβάστακτους φόρους ακόμα και σε είδος και δεν κατείχαν την γη τους ελεύθερα, εκτός από τους ήδη ισχυρούς φεουδάρχες. Σε περιπτώσεις εξεγέρσεων οι ποινές ήταν αυστηρές, με την εκτέλεση και την φυλάκιση να είναι σύνηθες φαινόμενο, ενώ αρκετοί κάτοικοι αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν, μη μπορώντας να ανταπεξέλθουν στην πίεση των κατακτητών. Το Δουκάτο του Αιγαίου και η άγνωστη ιστορία του, είναι ένα κεφάλαιο που αξίζει να εξερευνήσει κανείς εις βάθος και να ανακαλύψει πως διαμορφώθηκε μετά το Βυζάντιο, ο υπέροχος αυτός τόπος των Κυκλάδων, της Εύβοιας και των Σποράδων. Τα πρώην νησιά του Δουκάτου, απελευθερώθηκαν από τον Οθωμανικό ζυγό σταδιακά μετά την Επανάσταση του 1821 και συμμετείχαν ενεργά στο αγώνα, κυρίως με τις ναυτικές τους δυνάμεις.
Πηγές Άρθρου:
Καραπιδάκης, Ν. (2004). Τα λατινικά κράτη στην Ελλάδα: Μεταβυζαντινή Εποχή. Ινστιτούτο Νεοελλημικών Ερευνών.
Τόσκας, Ν. (2010). Η φραγκοκρατία στο Αιγαίο: Ιστορία και πολιτισμός. εκδ. Παπαζήσης
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού, Πολιτιστική Πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου www2.egeonet.gr
