Όσοι έχουν ασχοληθεί με τη λατινική γλώσσα και φιλολογία, είναι αδύνατο να μην έχουν έρθει έστω μία φορά σε επαφή με τον Κικέρωνα και το έργο του. Ο μεγάλος αυτός στοχαστής διαθέτει μεγάλο και πολυσχιδές έργο. Πάμε λοιπόν να δούμε ποιος ήταν ο Κικέρων και ποιες απόψεις εκφράζει για τη ρητορική.
WHO IS WHO:
O Μάρκος Τύλλιος Κικέρων (Marcus Tullius Cicero) γεννήθηκε στο Αρπίνο (80 χλμ. νοτιοανατολικά της Ρώμης) στις 3 Ιανουαρίου του 106 π.Χ. Σπούδασε στη Ρώμη ρητορική, φιλοσοφία και νομικά, ενώ ταξίδεψε για μια διετία στην Ελλάδα και τη Μ. Ασία ολοκληρώνοντας τις φιλοσοφικές και ρητορικές του σπουδές. Ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του ως δικηγόρος το 81 π.Χ., εδραιώνοντας αμέσως τη φήμη του ως ρήτορας, και διακρίθηκε σε πολλά δημόσια αξιώματα. Έγραψε 107 λόγους, θεωρητικά συγγράμματα για τη ρητορική τέχνη, φιλοσοφικές πραγματείες, 774 επιστολές, ποιήματα, ιστορικά έργα και ένα γεωγραφικό σύγγραμμα. Μιλούσε άπταιστα ελληνικά και ασχολήθηκε με τις μεταφράσεις. Παντρεύτηκε δυο φορές και απέκτησε δυο παιδιά από την πρώτη του σύζυγο. Τον δολοφόνησαν άνθρωποι του Αντωνίου στις 7 Δεκεμβρίου του 43 π.Χ. Αποτέλεσε το πρότυπο της λατινικής πρόζας για τις επόμενες γενιές, δημιούργησε τους επιστημονικούς και φιλοσοφικούς όρους που έλειπαν από τη γλώσσα του, απλοποίησε και διέδωσε τις βασικές αρχές της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας στην Ευρώπη κι επηρέασε τον τρόπο σκέψης της ανά τους αιώνες.
Ιδιαίτερο ρόλο διαδραματίζει η ρητορική στο έργο του Κικέρωνα. Στα ρητορικά συγγράμματα του Κικέρωνα, διερευνώνται θέματα ρητορικής τεχνικής για τη σύνταξη του ρητορικού λόγου και εύρεσης του υλικού (De inventione, 81-80 π.Χ.), για τη ρητορική δραστηριότητα, τα μέρη του λόγου και τη διδασκαλία για το θέμα (Partitiones oratoriae μετά το 54 π.Χ.), για μια ιστορία ρωμαϊκής ρητορικής τέχνης από τις αρχές μέχρι την εποχή του (Brutus, 46 π.Χ.) ,για τα χαρακτηριστικά και τις αρετές του τέλειου ρήτορα (Orator, 46 π.Χ.), μια πραγματεία εναντίον των νεοαττικιστών (De optimo genereoratorum, ίσως το 46 π.Χ.), για την ερμηνεία προτάσεων που αντιβαίνουν στη γενική αντίληψη και τη ρητορική εξήγησή τους (Paradoxa Stoicorum ad M. Brutum, 46 π.Χ.) και τους τόπους εύρεσης των επιχειρημάτων (AdC. Trebatium Topica(44 π.Χ.) και το De Oratore (55 π.Χ.), που θα αναλυθεί στη συνέχεια. Τα έργα DeOratore, Brutus και Orator, μάλιστα, συνιστούν την βασική τριλογία του περί ρητορικής.
ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ:
Στο έργο De Oratore του Κικέρωνα, που ολοκληρώνεται το 55 π.Χ., αποτελούμενο από τρία βιβλία, παρακολουθούμε τον διάλογο που λαμβάνει χώρα το 91 π.Χ. στο σπίτι του ρήτορα, Λικίνιου Κράσσου, μεταξύ κυρίως του οικοδεσπότη και του Μάρκου Αντώνιου, μαζί με τον Γάιο Αυρήλιο Κόττα και τον Πόπλιο Σουλπίκιο Ρούφο, με τη συμμετοχή του Κόιντου Μούκιου Σκαιόλα, του Κόιντου Λουκάτιου Κάτουλλου και του Ιούλιου Καίσαρα Στράβωνος Βοπίσκου. Θέμα του διαλόγου είναι ο orator perfectus (τέλειος ρήτορας) και γύρω από αυτό προβάλλονται αντιμαχόμενες απόψεις. Ο διάλογος, όπως φαίνεται και από τον τίτλο του έργου και το θέμα του, πραγματεύεται δηλαδή τη ρητορική. Στο πρώτο βιβλίο, ο Κράσσος παραθέτει τις προϋποθέσεις για το επάγγελμα του ρήτορα, δηλαδή τη φυσική προδιάθεση, την άσκηση και τη γενικότερη μόρφωση, σε συνδυασμό με την επιβεβλημένη γνώση ρωμαϊκού δικαίου. Η όλη αυτή ανάπτυξη καταλήγει στην παρουσίαση της εικόνας του ιδανικού ρήτορα. Ο Αντώνιος, από την άλλη, σε αντίθεση με τον Κράσσο, θέτει απλώς την απαίτηση ρητορικών ικανοτήτων. Στην εισαγωγή του δεύτερου βιβλίου, δίνεται βάση στο συνδυασμό ανάμεσα στη ρητορική τέχνη και τη σοφία. Ο διάλογος εκκινεί από τον έπαινο προς τον τέλειο ρήτορα. Κατά τη δεύτερη μέρα, ο Αντώνιος παρουσιάζεται λιγότερο αρνητικά διακείμενος αναφορικά με την απαρέγκλιτη προϋπόθεση περί γενικής παιδείας του ρήτορα. Στη συνέχεια ο ίδιος, αναφέρεται στις inventio, dispositio και memoria. Το τρίτο βιβλίο ξεκινά με έναν επικήδειο λόγο για τον Κράσσο, ο οποίος στη συνέχεια φαίνεται στο έργο να εκθέτει αναλυτικά τις απόψεις του για το ύφος (elocutiο) και την παρουσίαση (actio) του λόγου. Αξίζει να σημειωθεί η παρέκβαση που εμπεριέχει την απαίτηση φιλοσοφικών και ηθικών αρχών για το ρήτορα, καθώς φιλοσοφία και ηθική, μετά τη διάζευξή τους, καλούνται σε συνάντηση και αλληλοσυμπλήρωση. Στο διάλογο, τις κικερώνειες απόψεις απηχεί ο Κράσσος.
ΚΙΚΕΡΩΝ ΚΑΙ ΡΗΤΟΡΙΚΗ:
Ποιός όμως ήταν ο τέλειος ρήτορας κατά τον Κικέρωνα; Κατά τον Ρωμαίο στοχαστή, η ύπαρξη ενός τέλειου ρήτορα είναι αδύνατη, εάν προηγουμένως δεν κατακτηθούν οι προαπαιτούμενες μεγάλες τέχνες και οι επιστήμες, από τις οποίες και απορρέει ο ρητορικός λόγος, ένας λόγος λάμπρος που αντιτίθεται -όπως είναι εύλογο- στο πλαίσιο μίας απλής και άνευ νοήματος φλυαρίας. Αυτή ακριβώς η απαιτούμενη καλλιέπεια του λόγου είναι που προσδίδει την κομψότητα, στο εκάστοτε θέμα που ανά περίπτωση πραγματεύεται, χωρίς αυτό να απαιτεί επισταμένη γνώση όλων των θεμάτων. Αυτό αποδεικνύεται κατά τον Κικέρωνα και από το γεγονός ότι οι Έλληνες έχουν συνδέσει τον κλάδο της ρητορικής με τη δημόσια αγόρευση στα δικαστήρια, καθώς και τους συμβουλευτικούς και πανηγυρικούς λόγους, έχοντας ορίσει ως καθ’ ύλην αρμοδίους για τις παραπάνω διαδικασίες τους ρήτορες. Οι ρήτορες ακριβώς είναι αυτοί είναι που επηρεάζουν τον νου και τη βούληση του ακροατηρίου, κατευθύνοντας παράλληλα τη διάθεσή του και εφιστώντας την προσοχή όπου κρίνουν οι ίδιοι ότι πρέπει να στραφεί. Είναι τα πρόσωπα αυτά που, χάρη στην ευγλωττία που τους διακρίνει, μεταβάλλουν τον τρόπο και την πορεία της σκέψης. Κατά τον Κικέρωνα, ο καλός ομιλητής χρησιμοποιεί απλώς μεγαλόσχημες και πομπώδεις εκφράσεις, που μπορεί να είναι ευήκοες, αλλά δεν ενέχουν κάποιο νόημα, είτε το διατυπώνουν θολά και άνευρα. Ο ρήτορας εν αντιθέσει, είναι αυτός που έχει πλήρη επίγνωση ενός θέματος και δε βασίζεται απλώς στη χρήση καλολογικών στοιχείων, αλλά στη νοηματοδότηση που αυτά προσφέρουν κατά την πραγμάτευση ενός ζητήματος. Για να είναι κανείς ρήτορας, πρέπει να έχει διαβάσει και ενημερωθεί επαρκώς, ενώ ελέγχεται τόσο για τις δυνατότητες της φωνής του και όλο του το παρουσιαστικό, όσο και για τις κατάλληλες αναπνοές που χρησιμοποιεί και τον τρόπο χρήσης της γλώσσας του. O Κικέρωνας, κάνει λόγο για αυτή ακριβώς την eloquentia, δηλαδή την ευγλωττία που αξιοποιείται για κάθε ζήτημα, από τη φύση του ουρανού και της γης, έως τη δύναμη των θεών και την ανθρώπινη εξουσία, ανεξαρτήτως εάν ο εκάστοτε ομιλητής βρίσκεται σε ανώτερο ή χαμηλότερο επίπεδο από το συνομιλητή του, τόσο στις συνεδριάσεις της Συγκλήτου, όσο και σε οποιαδήποτε ομιλία του ρήτορα. Μέσω της eloquentia, θέτει ως στόχο να διεγείρει τους ακροατές, παρακινώντας τους να αναλάβουν δράση ή αποσκοπώντας στην αποτροπή μίας πράξης, ή στοχοθετώντας την έξαψη του φρονήματος ή την καταστολή της ορμής, ανεξαρτήτως του μεγέθους του ακροατηρίου, καθώς μπορεί να απευθυνόμαστε με ευγλωττία αποκλειστικά στον ίδιο μας τον εαυτό. Μάλιστα, τονίζει πως η πραγματική ρητορική είναι viseloquentiae, δεξιότητα δηλαδή που προϋποθέτει ικανότητα ευγλωττίας σε συνδυασμό με δύναμη, υποτάσσοντας έτσι την καταγωγή, τη λειτουργία και την εξέλιξη όλων των πραγμάτων, των αρετών και των καθηκόντων, και των φυσικών αρχών επί των οποίων θεμελιώνονται τα ήθη, οι νοοτροπίες και ο βίος του ανθρώπου γενικότερα, ώστε να έχουν γνώση εθίμων, νόμων, δικαιωμάτων, διοικητικών ικανοτήτων και επιτυχούς χειρισμού όλων των ζητημάτων γενικότερα, με τρόπο εύγλωττο. Από τα παραπάνω διαπιστώνουμε κάποιες από τις απόψεις του Κικέρωνα περί ρητορικής, ενός πολύπλευρου ζητήματος, που ενυπάρχει ακόμα –με άλλες μορφές, χρήσεις και μεθόδους– στο λόγο όλων μας κατά την επιχειρηματολογία.
ΠΗΓΕΣ:
Albrecht V.(2013). Ιστορία της Ρωμαϊκής Λογοτεχνίας (από τον Ανδρόνικο ως τον Βοήθιο και η σημασία της για τα νεότερα χρόνια, μτφ. Δ.Ζ. Νικήτας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο
Κεντρωτής Γ.(2008). Κικέρων, Ο τέλειος ρήτορας: DeOratore, εισαγωγή, μετάφραση σχόλια,
Gutenberg, Αθήνα
Παπαδημητρίου Μ.(2014). Κικέρωνος DeOratore, Γενική Εισαγωγή, Ανακτήθηκε από ecourse.uoi.gr – 09/05/20
Τριανταφύλλιδης Π.(2018). De Oratore: Ο ιδανικός κικερώνειος ρήτορας. Ανακτήθηκε από www.academia.edu – 09/05/20
Κικέρων, Ανακτήθηκε από patakis.gr – 09/05/20
