Αυτόνομες κοινότητες: Παρουσία και σημασία
Είναι γεγονός ότι ορισμένες έρευνες μιας μειοψηφικής ακόμη μερίδας της ανθρωπολογικης επιστήμης έχουν διαδραματίσει πρωτεύοντα ρόλο στην ανάδειξη και φανέρωση των ετερογενών μορφών πολιτικής οργάνωσης κατά μήκος των περιοχών του Αμερικανικού Νότου, και από την Ισπανία, την κοινότητα στη Ροζάβα, εως την Σομαλία και την Νέα Ζηλανδία. Ιδιαίτερα, όσον αφορά το έδαφος της Νότιας Αμερικής πρόκειται για απτές εκδηλώσεις πολιτικής συγκρότησης που δομούνται στις υλικές ορίζουσες της αυτοοργάνωσης, της αυτονομίας, της λαϊκής και ταξικής αυτοδιαχείρισης. Αξιοσημείωτη είναι η έμφαση στο πρόταγμα της αμεσοδημοκρατίας από τους ιδιους τους λαούς και πληθυσμούς. Οι αυτόνομες κοινότητες αποτελούν μια ισχυρή φωνή πολιτικού αντιλόγου, ενάντια στην ορθοκανονική κυβερνητική αναπαράστασης της δυτικής αποικιοκρατικής μηχανής.
Αυτόνομες κοινότητες: συνθήκες δημιουργίας
Παράμετρος της ιθαγενικότητας
Παρά τις επιμέρους διαφοροποιήσεις των κατά τόπους κοινοτήτων μεταξύ τους, η οργάνωσή τους υπακούει σε ορισμένες άγραφες κατευθύνσεις. Αρχικά, οι κοινότητες της λατινικης αμερικής μπορούν είτε να έχουν ιθαγενική φυσιογνωμία όπως επιβεβαιώνει το παράδειγμα των Μαπούτσε στην Χιλή, είτε να έχουν προκύψει ως αποτέλεσμα πληθυσμιακού και πολιτικού συγκερασμού όπως η περίπτωση των κοινοτήτων Kuna, στην περιοχή του Παναμά.
Αυτονομία και αντάρτικο
Σε πολλές σπουδαίες περιπτώσεις, οι αυτοδιαχειριζόμενες και αυτόνομες κοινότητες είναι προϊόν αγωνιστικού ανταρτοπόλεμου, όπως η περίπτωση της κοινότητας της Ροζάβα στο Κουρδιστάν ή η περίπτωση που θα αναφέρουμε διεξοδικά παρακάτω, των Ζαπατίστας (EZLN) στο Μεξικό. Πολύ συχνά, το αντάρτικο, ως φαινόμενο αυτοχειραφέτησης αποτελεί την κοινότητα εν τη γενέσει και εν τη δράσει της, που με την νικητήρια έκβασή του επικρατεί με όρους συλλογικής αυτοοργάνωσης και αυτόνομης διοίκησης. Τουλάχιστον αυτό επιβεβαιώνουν τα μορφώματα στην Λατινική Αμερική.
Αυτόνομες κοινότητες: Θεμελιώδεις αρχές
Aντιεξορυκτισμός και συλλογική αυτοδιαχείριση
Ομοιοτρόπως, για να διατηρήσουν οι αυτόνομες κοινότητες την ανεξαρτησία τους, στηρίζονται σε ορισμένους πολιτικους και αξιακούς άξονες. Πιο συγκεκριμένα, οι αυτονομες κοινότητες, θέτουν ως βασική στόχευση την εναντίωση στον εξωτερικο αποικιοκρατικό και εκμεταλλευτικο εξορυκτισμό των μεγάλων εξορυκτικών βιομηχανιών που αφαιμάζουν τους πόρους των ιθαγενικών κυρίως κοινοτήτων. Γενικά, όλη τους η πολιτική στηρίζεται στην αγροτική κατα βάση παραγωγή αγαθών και πόρων, μέσω της καλλιέργειας.
Aμεσοδημοκρατικές διαδικασίες
Συγχρόνως, υλοποιούν την πολιτική της αμεσοδημοκρατικής διακυβέρνησης μέσω της σύγκλησης συνελεύσεων όλου του λαού/πληθυσμού και την απο κοινού συμμετοχή όλων ανεξαιρέτως για την λήψη,αποφάσεων και την χάραξη της πολιτικης γραμμής και δράσης τους. Παράλληλα, αξιοποιούν και χρησιμοποιούν συλλογικά, απαλλαγμένα απο όρους ιδιοκτησιακού μονοπωλίου τα κοινα αγαθά του νερού, του εδάφους της γης, των διάφορων πόρων, των καλλιεργειών και υπάρχει μία ισοδύναμη και ισότιμη πρόσβαση στα αγαθά, χωρίς να δημιουργούνται κοινωνικές ανισότητες και ταξικές διαφοροποιήσεις.
Σε πολλές κοινότητες, εφαρμόζεται είτε μεταφορικά είτε κυριολεκτικά η στρατηγική της κολλεκτιβοποίησης, της συλλογικής διαχείρισης και καλλιέργειας των εδαφών χωρίς να υπάρχει ατομική ιδιοκτησία.
Iσότητα φύλων
Ακόμη, υπάρχει πλήρης και ουσιαστική έμφυλη ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών, όπως διαφαίνεται χαρακτηριστικά στην περιπτωση των Ζαπατίστας που οι γυναίκες συμμετέχουν ισοδύναμα με τους άνδρες στον αμυντικό στρατό υπεράσπισης που έχουν θεσπίσει.
Αυτόνομες κοινότητες και ένοπλα ανατρεπτικά κινήματα
Πιο συγκεκριμένα, οι αυτόνομες κοινότητες της Λατινικής Αμερικης, καλύπτουν ένα ευρύ αριθμητικό φάσμα ποσοτικά κατά μήκος του εδάφους στον αμερικανικό νότο. Αρχικά, αξίζεινα αναφερθούμε στις κοινότητες που προέκυψαν από ένοπλους αντάρτικους αγώνες.
Αυτόνομες κοινότητες: Τουπαμάρος
Aνατρεπτική δράση
Οι Τουπαμάρος αν και δεν εντάσσονται κατά γράμμα στη πολιτειακή μορφή της κοινότητας, αποτέλεσαν και αποτελουν ένα ένοπλο επαναστατικό κίνημα στην Ουρουγουάη που δραστηριοποιήθηκε στο Μοντεβιδέο, την δεκαετία του ’60-’70. Πήραν το όνομα τους από τον Tupac Amaru II, τον περουβιανό επαναστάτη που ηγήθηκε της εξέγερσης έναντι στους ισπανούς αποικιοκράτες το 1780. Οι Τουπαμάρος, υπο τη μορφή αστικής επαναστατικης οργάνωσης δεν ενήργησαν στην υπαιθρο, αλλά επιδόθηκαν στην στρατηγική του αντάρτικου πόλης κρυφά στην πόλη του Μοντεβιδέο. Με άλλα λόγια, προέβησαν σε απαλλοτριώσεις τραπεζών, απαγωγές διπλωματών και καταλήψεις ραδιοφωνικών σταθμών όπου πρότασσαν τα δικά τους ανατρεπτικά προτάγματα, εφαρμόζοντας την τακτική της αυτοδικίας, και αποκαλύπτοντας φαινόμενα διαφθοράς με δημόσια ντοκουμέντα.
Έκβαση
Αφότου κορυφώθηκε η δράση τους, πολλα ηγετικά τους μέλη φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν στα μεσα του ’70. Μετά την ανατροπή της δικτατορίας, ο ηγέτης των Τουπαμάρος Μουχίκα, εντάχθηκε σε αριστερό κοινοβουλευτικό συνασπισμό και συνέστησε το κοινοβουλευτικό κόμμα Frente Amplio. Στόχος της οργάνωσης υπήρξε ο άμεσος επαναστατικός μετασχηματισμός της κοινωνίας σε λαίκές βασεις με έμφαση στην συλλογική ανατροπή και διοίκηση.
Ζαπατίστας/ EZLN
Συνθήκες γέννησης
Άλλο ένα εμβληματικό κοινοτικό εγχείρημα αποτελεί η περίπτωση των Ζαπατίστας, που εκδηλώθηκε υπό τη μορφή εξέγερσης στις περιοχές Τσιάπας, Tzotzil, Tzeltal, Tojolabal και Chol στο Μεξικό το 1994. Το πλήρες όνομα του εγχείρηματος είναι Ζαπατιστικός Απελευθερωτικός Στρατός (Ejército Zapatista de Liberación Nacional) που συναπαρτίζεται από ορισμένους ιθαγενείς Μαγια και και μεξικανους επαναστάτες που προσήλθαν από αστικά κεντρα του μεξικού.
Κλιμάκωση των παθογενειών
Αφορμή για το ξέσπασμα της εξέγερσης στάθηκε η θέση σε εφαρμογή της NAFTA, μια συμφωνία ελεύθερου εμπορίου της Β. Αμερικής και σε συνδυασμό με τη συστημική και συστηματική εκμετάλλευση, καταπίεση και περιθωριοποίηση των ιθαγενικών πληθυσμών που επέφερε όλο και πιο εντεινόμενη φτωχοποίηση, εξαφάνιση υποδομών υγείας, παιδείας, και καταστολή των πολιτικών δικαιωμάτων.
Η σύγκρουση έλαβε χώρα ανάμεσα στους βαλλόμενους ιθαγενικούς λαούς και στις λατινοαμερικανικές ένοπλες δυνάμεις και ελίτ του Μεξικού. Το σύνθημα τους ήταν “Ya basta!”, Φτάνει πια! και τον Γενάρη του ’94 κατέλαβαν 5 καίριες περιοχές στην Τσιάπας, συμπεριλαμβανομένου και του San Cristobal De la casas.
Επαναστατικά προτάγματα
Αγωνίστηκαν σθεναρά για την διασφάλιση των ιθαγενικών δικαιωμάτων, την αναδιανομή της γης με ισότιμους όρους και για δικαιοσύνη, ελευθερία, ισότητα. Παρά την αιματηρή καταστολή από τις κυβερνητικές ένοπλες δυνάμεις, η ανατρεπτική διάθεση μετουσιώθηκε σε μία εδαφική οχύρωση αυτονομίας, βασιζόμενη στις απαρχές του κοινοτισμού, της ανατρεπτικής οικολογίας, της αυτοδιαχείρισης και της αμεσοδημοκρατικής ισότητας, της οριζόντιας διοίκησης χωρίς ιεραρχία, με συνεχή εναλλαγή στις θέσεις εξουσίας και στην προσπάθεια εδραίωσης ανεξάρτητης παραγωγής, χωρίς εξωτερικές οικονομικές διασυνδέσεις.
Θεσμοί υγείας και εκπαίδευσης
Θέσπισαν ορισμένες κοινοτικές ζώνες αυτονομίας όπως τα Caracoles (σαλιγκάρια) που καθένα απ’ αυτά περιλαμβάνει αυτοτελή σχολεία, όπου διδάσκονται οι αυτόχθονες γλωσσικοί διάλεκτοι, η τοπική ιστορία, γεωγραφία και φιλοσοφία της αυτοοργάνωσης, νοσοκομεία με αυτόνομες κλινικες μονάδες, εφαρμογή των γνώσεων της παραδοσιακης ιατρικής και της ιαματικης θεραπείας μέσω των βοτάνων και τοπική και οριζόντια διοίκηση. Επίσης, χαρακτηριστικά είναι τα Juntas de Buen Gobierno (Συμβούλια Καλής Διακυβέρνησης) που εναλλάσσονται, είναι άμισθα και λειτουργούν με τις αρχές του αιρετού και ανακλητού.
Οικονομική πολιτική
Όσον αφορά τον οικονομικο τομέα, η οικονομία διέπεται από αυτάρκεια και στηρίζεται στην μορφή των συνεταιρισμών αγροτικών προϊόντων και χειροτεχνιών, επιδιώκεται σθεναρά η σφοδρή εναντίωση στην οικονομική πολιτική των πολυεθνικών και υπηρετείται η αντικαταπιλιστική χειραφέτηση και οικονομική αυτάρκεια.
Επιπλέον, κατοχυρώνει την έμφυλη ισότητα με την ισότιμη πρόσβαση ανδρών και γυναικών στον αμυντικό στρατό υπεράπισης και γενικά την καθολικη συμμετοχή των γυναικών σε κάθε αυτόνομη πρωτοβουλία και δράση της κοινότητας.
Συμβολή του Subcomantate Marcos
Ωστόσο, δεν πρέπει να παραλείψουμε τον καθοριστικό ρόλο που διαδραμάτισε ένας απο τους σπουδαιότερους ηγέτες των Ζαπατίστας, ο Subcomantate Marcos (και αργότερα Galeano), ο οποίος υπήρξε ο πιο γνωστός και χαρισματικός ηγέτης του EZLN που μετέδωσε στον έξω κόσμο όλη την φιλοσοφία και την προσπάθεια της Ζαπατιστικής οργάνωσης και ενσάρκωσε την απόλυτη διάφανεια και απρόσωπη ενικότητα ηγέτη έξω από προσωπολατρικες τάσεις.
Παρά την χαρισματικότητα του, τα δυτικά μίντια επανειλημμένα προσπάθησαν να συκοφαντήσουν το ήθος και την αξιοπιστία του ως επαναστάτη.
Συμπερασματικά, οι Ζαπατίστας είναι ένα κίνημα που προτάσσει σθεναρά την αντιπαγκοσμιοποιηση και τον κοινοτισμό, την αντιιεραρχική πολιτική οργάνωση, την αντι-νεοφιλελεύθερη αυτοοργάνωση και αποτελεί ένα ζωτικότατο υπόδειγμα έμπνευσης και πολιτικής αντίστασης παρά τις αντιρρήσεις του Μεξικού να αναγνωρίσει νομικά το κοινοτικό καθεστώς στην Τσιάπας.
«Ο Μάρκος είναι γκέι στο Σαν Φρανσίσκο, μαύρος στη Νότια Αφρική, Ασιάτης στην Ευρώπη, αναρχικός στην Ισπανία, Παλαιστίνιος στο Ισραήλ, γύφτος στην Πολωνία, ειρηνιστής στη Βοσνία, Εβραίος στη Γερμανία, μια γυναίκα μόνη στο Μετρό τα ξημερώματα, με άλλα λόγια ο Κομαντάτε Μάρκος είμαστε εμείς, το πρόσωπο του κάθε καταπιεσμένου ανθρώπου πάνω στον πλανήτη» Subcomantate Marcos
Αυτόνομες Ιθαγενικές κοινότητες.
Μεγάλο ποσοστό της ευρύτητας του κοινοτικού φαινομένου στην Λατινική Αμερική ερείδεται στην παρουσία των αυτόχθονων κοινοτήτων. Αρχικά, εδώ θεμελιώδη θέση κατέχει το στοιχείο της ιθαγενικότητας με εξέχουσες μορφές τις κοινότητες Guna στον Παναμά,την κοινότητα Cuaragua στην Βολιβία, την Wampis Nation στο Περού, την Awas Tigni στην Νικαράγουα.
Αυτόνομη Κοινότητα Guna του Παναμά
Οι Guna αποτελούν μία αυθύπαρκτη και αυτόνομη κοινοτική ζώνη που εδράζεται στην λωρίδα γης Guna Yala, μία αυτόνομη περιοχή με πληθυσμό 32 χιλιάδες κατοίκους. Δημιουργήθηκε το 1938 και από το 1953 διαθέτει πλήρη πολιτική και διοικητικη αυτονομία, ενώ το σύστημα είναι δημοκρατικό με ψηφισμένους ηγέτες που αναδεικνύονται από συναινετικές και συλλογικέε διαδικασίες. Μερικά όργανα είναι τα τοπικά κογκρέσσα σε κάθε κοινότητα που απαρτίζονται από Σάιλα, πολιτιστικά κογκρέσα που διαχειρίζονται πολιτιστικά ζητήματα και δρώμενα, και το ανώτερο κογκρέσο Guna που αποτελεί το ύψιστο όργανο και συνεδριάζει δις κάθε χρόνο. Η κοινωνική ταυτότητα των Guna διέπεται από μητριαρχικό χαρακτήρα και χρησιμοποιούν την γλώσσα Dulegaya που ανήκει στην ομάδα Chibcha.
Το 1925 ξέσπασε η San Blas Rebellion κατά της αυταρχικότητας, με αποτέλεσμα την επικράτηση της αυτονομίας και τελεσίδικη νομική αναγνώριση.
Αυτόνομη κοινότητα Charagua στην Βολιβία
Το Charagua είναι κωμόπολη στην επαρχία Cordillera στο Santa Cruz και απαριθμεί 3.500 κατοίκους. Αρχικά, το 60% και παραπάνω του πληθυσμού είναι Guarani, ενώ το 2009 ξεκίνησε η διαδικασια για την πρώην ιθαγενική αυτονομία Guarani Charagua lymbae και το 2015 που τέθηκε δημοψήφισμα, επικυρώθηκε και τέθηκε επίσημα σε ισχύ τον Ιανουάριο του 2017.
Συγχρόνως, τα όργανα διακυβέρνησης διαιρούνται στα Ñemboati (Συλλογικό Όργανο), Mborakuai Simbika Iyapoa Reta (Νομοθετικό) και Tëtarembiokuai Reta Imborika(Εκτελεστικό), τα οποία αναλαμβάνουν την διοικητική πολιτική.
Παράλληλα, οι Guaraní Charagua είναι οργανωμένοι σε τέσσερις Capitanías (ομάδων Guaraní) — είτε Avas είτε Izoceños — που κατοικούν στο ευρύ και αραιοκατοικημένο Μεγάλο Chaco.
Είναι γεγονός ότι το 2024, ψηφίστηκε ο νόμος Charagua Iyambae Protected Areas Law, αποτέλεσμα περισσότερων από 70 συμμετοχικων συνελεύσεων που χάραξε πεδίο εφαρμογής προστασίας για ποικίλα οικοσυστήματα της περιοχής. Τέλος, η κοινωνική και πολιτική οργάνωση είναι μέρος της εθνικής Guaraní Assembly (APG), ιδρυθείσα το 1987.
Άλλες αυτόνομες κοινότητες
Άλλα σπουδαία μορφώματα αυτόχθονων κοινοτήτων αποτελούν η κοινότητα Triqui στο Οαχάκα, που γεννήθηκε μέσα από την σύγκρουση με παραστρατιωτικές ομάδες και κήρυξε την αυτονομία της το 2007. Παρά την αντίδραση βίας και καταστολής ενάντια στην αυτονομία, διατήρησε εξέχουσα θέση στο πεδίο των εστιών αυτοδιεύθυνσης και αυτοοργάνωσης.
Επίσης, αξίζει να τονίσουμε το κίνημα των Pan-Maya που εμφανίστηκε τις δεκαετίες 1980-90 στο Μεξικό και στην Γουατεμάλα και στοχεύει στην εθνική συσπείρωση των ετερόκλητων maya ομαδων. Χαρακτηρίζεται από πολιτιστική και πολιτική αυτονομία, συμμετοχή σε κοινοβουλευτικές δομές και στηρίζεται σε παραδοσιακούς ιθαγενικούς θεσμούς.
Άλλη μία απτή ένδειξη κοινοτικού υπάρχοντος καθίστανται οι επιμέρους πολλαπλές κοινότητες στην περιοχή του Αμαζονίου (Awajun, Chapra, Achuar) ως υποσύνολα του Copri στο Περού και στο Νότιο Αμαζονιο. Καταλήγοντας, οι αυτόνομες κοινότητες αυτές αποσκοπούν στην δημιουργία ομοσπονδιακών αυτόνομων περιφερειακών κυβερνήσεων βασισμένο σε μια εξελικτική μορφή του κοινοτικού μοντέλου Wabis Nation.
Συμπεραίνοντας, είναι αναμφίβολο ότι οι αυτόχθονες και μη, αυτόνομες κοινότητες στην περιοχή του αμερικανικού νότου είναι ανεξάντλητες και αυξανόμενες σε αριθμό, γεγονός που δεν παύει να δημιουργεί ρωγμές στο αστικό δυτικοκεντρικό αφήγημα του νεοφιλελεύθερου πολιτειακού μοντέλου κυριαρχίας και είναι πάντοτε ισχυρές και παρούσες για να υπενθυμίζουν οτι εναλλακτικοί, πιο βιώσιμοι, πιο οριζόντιοι και πιο ισότιμοι τρόποι οργάνωσης των κοινωνιών είναι εφικτοί και εφαρμόσιμοι και εμπνέουν αδιάκοπα με τους αγώνες και την αλληλεγγύη τους.
Βιβλιογραφία:
Zibechi, R. (2010), Αυτονομίες και Χειραφετήσεις, η Λατινική Αμερική σε κίνηση. εκδόσεις Αλάνα (21-07-2025)
Οικονομάκης, Λ. (2020) Σαν τον Ζαπάτα και τον Τσε; εκδοσεις Ακυβέρνητες πολιτείες (20-07-2025)
infolibre (2024), Αυτόνομες κοινότητες της Λατινικής Αμερικής ενάντια στον καπιταλισμό – Ο Ραούλ Ζιμπέκι στο 13ο Ελευθεριακό Φεστιβάλ Βιβλίου Θεσσαλονίκης, ανάκτηση infolibre.gr (22-07-2025)
