Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες πτυχές της μαρξιστικής σκέψης, είναι αυτή που σχετίζεται με την έννοια της εργατικής αλλοτρίωσης.Ο Καρλ Μαρξ πίστευε ότι η ποιοτική εργασία είναι αυτή που μας έκανε ανθρώπινα όντα και μας γέμιζε με ουσία. Το 1844, ο Καρλ Μαρξ, μέσα από τα «Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα» εισάγει ως βασική έννοια την αλλοτρίωση. Στην ουσία, η αλλοτρίωση έχει να κάνει με την «απώλεια της ανθρώπινης ουσίας, δηλαδή της ενσυνείδητης ζωτικής δραστηριότητας που διαφοροποιεί το ανθρώπινο είδος από όλα τα άλλα. Όταν υπάρχει αλλοτρίωση, το ανθρώπινο ον καταλήγει να υποταχθεί στα προϊόντα του: στο χρήμα, στην αγορά και στο κράτος.» (Ν. Κοάν, 2011).Για την ακρίβεια μάλιστα ο Μαρξ δανείζεται την έννοια από τον Χέγκελ, όμως ο τελευταίος της έδινε άλλο περιεχόμενο. Για τον Χέγκελ η ιστορία του ανθρώπου ήταν η ιστορία της αποξένωσης του από την πραγματική του ουσία, ενώ για τον Μαρξ η αλλοτρίωση έχει να με τη σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ εργατών και μέσων παραγωγής στην καπιταλιστική κοινωνία. Έτσι βλέπουμε να συνδέεται άμεσα η χεγκελιανή αντίληψη που σχετίζεται με τη φιλοσοφία, με τη μαρξιστική οικονομική ανάλυση του καπιταλισμού.
Ωστόσο τι είναι αυτό πραγματικά που οδηγεί στην αλλοτρίωση της εργασίας; Στο ερώτημα αυτό απαντά ο Μαρξ μέσα από τα Οικονομικά και Φιλοσοφικά του χειρόγραφα. Συγκεκριμένα αναφέρει «Πρώτα – πρώτα στο ότι η εργασία είναι εξωτερική για τον εργάτη, δηλαδή δεν ανήκει στη βαθύτερη ύπαρξή του, ότι επομένως ο εργάτης δεν επιβεβαιώνει τον εαυτό του στην εργασία, αλλά αρνείται το εαυτό του, νιώθει μίζερος και καθόλου ευτυχισμένος, δεν αναπτύσσει ελεύθερα την πνευματική του και φυσική του ενεργητικότητα, αλλά απονεκρώνει τη σάρκα του και καταστρέφει το πνεύμα του. Έτσι, ο εργάτης βρίσκει τον εαυτό του μόνο έξω από την εργασία του. Την ώρα της εργασίας του αισθάνεται έξω από τον εαυτό του. Νιώθει άνετα όταν δε βρίσκεται στη δουλειά του και δε νιώθει άνετα όταν βρίσκεται στη δουλειά του. Έτσι η εργασία του δεν είναι εθελοντική, αλλά είναι καταναγκαστική εργασία. Για το λόγο αυτό η εργασία δεν είναι ικανοποίηση μιας ανάγκης, αλλά ένα μέσο να ικανοποιήσει ανάγκες έξω από αυτήν. Ο αλλότριος χαρακτήρας της φαίνεται καθαρά από το γεγονός ότι μόλις πάψει να υπάρχει φυσικός ή άλλος εξαναγκασμός η εργασία αποφεύγεται σαν μάστιγα. Εξωτερική εργασία, εργασία στην οποία ο άνθρωπος αλλοτριώνει τον εαυτό του, είναι εργασία αυτοθυσίας, απονέκρωσης…»(Κάρλ Μαρξ, Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, σελ. 109)
Από τα παραπάνω οδηγούμαστε ότι ο άνθρωπος-εργάτης δεν ενεργεί πια ελεύθερα καθώς η εργασία όπως έχει διαμορφωθεί έχει καταναγκαστική μορφή, χωρίς να αφήνει να εκφραστεί πνευματική και η δημιουργική πλευρά του ατόμου. Έτσι λοιπόν, ο εργάτης νιώθει ελεύθερος μόνο όταν παράγει τις βιολογικές του δραστηριότητες, εκτός του χώρου της εργασίας πάντα.
Η αλλοτρίωση πρέπει να έχουμε στο νου μας ότι δεν είναι ένα φυσικό φαινόμενο αλλά ένα ιστορικό. Αυτό διότι εξαιτίας της ταχείας ανάπτυξης του καπιταλισμού κατάφερε να ορθοποδήσει αυτή η έννοια η οποία συνδέεται άμεσα με το καπιταλιστικό σύστημα και άλλαξε τις εργασιακές σχέσεις. Με αυτόν τον τρόπο άλλαξε σταδιακά μέσω των σχέσεων παραγωγής, και το περιεχόμενο των προϊόντων της προνεωτερικής περιόδου, καθώς τότε χρησιμοποιούνταν τα προϊόντα περισσότερο με τη λογική της αξίας χρήσης ενώ ύστερα με την έλευση του καπιταλισμού το προϊόν μετατράπηκε σε εμπόρευμα. Έτσι ουσιαστικά έχασε το προϊόν στον καπιταλισμό την αξία χρήσης του και αναδεικνύεται η ανταλλακτική του αξία, καθώς το εμπόρευμα πλέον μετατρέπεται σε μέσο διαμεσολάβησης.(Κριτική της πολιτικής οικονομίας, Κ. Μαρξ)
Με αυτόν τον τρόπον και στα πλαίσια πάντοτε του καπιταλιστικού συστήματος, το προϊόν αποξενώνεται σταδιακά από τον εργαζόμενο καθώς εισάγονται πολλαπλές αλυσιδωτές, καθετοποιημένες, μηχανικές εργασίες(τύπου αλυσίδα παραγωγής Ford), οι οποίες απομακρύνουν τον παραγωγό από τον καταναλωτή εξαιτίας του «ακραίου» καταμερισμού εργασίας. Ο εργάτης του καπιταλισμού και των βιομηχανιών πλέον δεν είναι ο τεχνίτης των συντεχνιών που παρήγαγε συγκεκριμένα προϊόντα κατά παραγγελία από την αρχή μέχρι το τέλος, αποκτώντας μία οικειότητα και ένα δεσμό με το προϊόν.
Αυτό που λέει ο Μαρξ αλλοτρίωση της εργασίας ταιριάζει ακριβώς εδώ καθώς διακρίνει τρία είδη αλλοτρίωσης. Καταρχήν αλλάζει η σχέση του εργάτη με το προϊόν εργασίας του, δεν του ανήκει ούτε έχει κάποιο έλεγχο πάνω του, αντίθετα το ιδιοποιείται ο κεφαλαιοκράτης που εκείνος αποφασίζει πως ακριβώς το θέλει, πόση ποσότητα χρειάζεται κλπ. Έτσι η σχέση του παραγωγού με το παραγόμενο προϊόν γίνεται έμμεση, δεν εκφράζει τη δική του δημιουργικότητα και επιθυμία αλλά την επιθυμία κάποιου άλλου που θέλει να το εμπορευθεί προκειμένου να έχει χρηματικό κέρδος. Με αυτόν όμως τον τρόπο ο εργάτης αποξενώνεται από τον ίδιο του τον εαυτό, η εργασία του είναι μονάχα μέσον για να συνεχίσει να ζει, χάνει κάθε πρωτοβουλία και αρχίζει να ομοιάζει όλο και περισσότερο στο ζώο που σέρνει το άροτρο ή σε απλό λειτουργικό γρανάζι κάποιας μηχανής. Η ίδια η συλλογική εργασία χάνει τον κοινωνικό της χαρακτήρα, δεν εκπροσωπείται από «ελεύθερες» σχέσεις μεταξύ ανθρώπων αλλά από έναν καταναγκαστικό καταμερισμό εργασίας έξω και πέρα από την φυσιολογική ανθρώπινη υπόσταση. Ο άμεσος στόχος δε του καταμερισμού αυτού δεν είναι η καλυτέρευση της ζωής των όσων συμμετέχουν στην παραγωγή και στην κοινωνία, αλλά το κέρδος εκείνου που κατέχει το κεφάλαιο, ενώ ο άνθρωπος στα πλαίσια αυτής της διαδικασίας μετατρέπεται σε εμπόρευμα ή αλλιώς σύμφωνα με τον George Lukacs «το άτομα μετατρέπεται σε πράγμα μέσο της πραγμοποίησης» (Η πραγμοποίηση και η συνείδηση του προλεταριάτου). Συνολικά η παραγωγική διαδικασία στον καπιταλισμό δεν υποτάσσεται στα συλλογικά συμφέροντα, όπως θα ήταν το «δίκαιο», αλλά στα ατομικά συμφέροντα ή καλύτερα στα συμφέροντα μιας ολιγομελούς τάξης που στις πλάτες άλλων την ελέγχει και την καθορίζει, χάνεται δηλαδή ο κοινωνικός της χαρακτήρας. Ο άνθρωπος-εργάτης αποξενώνεται στο τέλος και από τους ίδιους τους συναδέλφους/συνανθρώπους του καθώς το καταναγκαστικό περιβάλλον τον περιορίζει και δεν τον αφήνει να αναπτύξει τα δημιουργικά του χαρίσματα.
Όμως δεν είναι μόνο οι εργάτες που υφίστανται αλλοτρίωση αλλά και οι καπιταλιστές που παγιδεύονται σε μια αέναη διαδικασία συσσώρευσης και επανεπένδυσης πλούτου και γίνονται δούλοι των νόμων της αγοράς και του ανταγωνισμού. Μετατρέπονται και εκείνοι δηλαδή σε γρανάζι του καπιταλιστικού συστήματος, στο ρόλο όμως του άρχοντα και όχι του αρχόμενου μεταξύ των δυο κύριων τάξεων της καπιταλιστικής κοινωνίας.
Κλείνοντας, πρέπει να έχουμε στο νου μας ότι η μαρξιστική έννοια της αλλοτρίωσης δεν απευθύνεται μόνο στην εποχή του ακραίου καπιταλισμού την οποία έγραφε ο Κάρλ Μαρξ, αλλά συνέχισε να έχει απήχηση και στη μετανεωτερικότητα, κυρίως δε στις κοινωνικές σχέσεις.
ΠΗΓΕΣ:
- Νέστωρ Κόαν,Μαρξισμός. Για πάντα νέος, Γνώση, Αθήνα 2011, σελ. 29.
- Καρλ Μαρξ,Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, σελ. 109
- George Lukacs,(2006) Πραγμοποίηση και συνείδηση του προλεταριάτου, Αθήνα: Εκκρεμές
- (9 Ιουλίου 2000)Αλλοτρίωση: Η βάση της ψευδούς συνείδησης, Ριζοσπάστης, Ανακτήθηκε από: https://www.rizospastis.gr/story.do?id=349075
- Γ.Ε. Σκουλάς(2009)Η έννοια της αλλοτρίωσης και το ιστορικό πρόβλημα επιστημολογίας συνείδησης του Μαρξ, Το Βήμα των κοινωνικών επιστημών, τ.56
