Τι είναι η Αλληγορία;
Ο μύθος του σπηλαίου είναι μια αλληγορία που διηγείται ο Σωκράτης στην αρχή του έβδομου βιβλίου της Πολιτείας, με σκοπό να καταστήσει σαφή την πλατωνική θεωρία των ιδεών, την απόλυτη οντολογική προτεραιότητα του Αγαθού και την αναγκαία για μια ορθή πολιτεία σύμπλευση πολιτικής δύναμης και φιλοσοφικής γνώσης. Γράφτηκε σε μορφή διαλόγου μεταξύ του Γλαύκωνα, αδελφού του Πλάτωνα και του μέντορα του Σωκράτη, τον οποίο αφηγείται ο δεύτερος.
Το περιεχόμενο του μύθου
Ο Σωκράτης καλεί τον συνομιλητή του Γλαύκωνα να φανταστεί ένα σπήλαιο όπου ζουν, αλυσοδεμένοι από τη γέννησή τους, άνθρωποι αναγκασμένοι να έχουν το πρόσωπο στραμμένο προς το σκοτεινό βάθος. Πίσω τους βρίσκεται ένα υπερυψωμένο τειχίο σαν αυτά που χρησιμοποιούν οι θαυματοποιοί στις παραστάσεις τους και μακριά πίσω από το τειχίο μια φωτιά. Επάνω στο τειχίο κάποιοι μεταφέρουν ξύλινα και λίθινα ομοιώματα ανθρώπων ή ζώων και κάθε λογής άλλα αντικείμενα, βγάζοντας παράλληλα τους ήχους που ταιριάζει στο καθένα. Το φως της μακρινής φωτιάς προβάλλει τις σκιές των αντικειμένων αυτών στο βάθος της σπηλιάς, τις οποίες βλέπουν οι δεσμώτες, ενώ οι ήχοι, αντανακλώμενοι, δίνουν την εντύπωση ότι προέρχονται από τις ίδιες τις σκιές. Έχοντας συνηθίσει από νωρίς σε τέτοια θεάματα και ακούσματα, οι δεσμώτες πιστεύουν ότι όσα βλέπουν και ακούν είναι πράγματα αληθινά.
Τι θα συνέβαινε, όμως, αν κάποιος απελευθερωνόταν και εξαναγκαζόταν να στρέψει το βλέμμα του προς το τειχίο και το φως; Αρχικά –λέει ο Σωκράτης– θα δυσκολευόταν πολύ να διακρίνει τα μεταφερόμενα αντικείμενα, γιατί τα μάτια του θα πονούσαν από την ξαφνική έκθεση στο φως. Το ίδιο κατά μείζονα βαθμό θα συνέβαινε, αν εξαναγκαζόταν ο απελεύθερος να βγει έξω από τη σπηλιά και να εκτεθεί στη λάμψη της ημέρας. Για να μπορέσει να δει τα πράγματα που βρίσκονται εκεί, θα έπρεπε να εθιστεί σταδιακά αντικρίζοντας πρώτα σκιές, έπειτα τα αμυδρά είδωλα που καθρεφτίζονται στην επιφάνεια του νερού, ύστερα τα ίδια τα ορατά αντικείμενα που παρέχουν τις σκιές και τα είδωλα, στη συνέχεια τα ουράνια σώματα που λάμπουν κατά τη διάρκεια της νύχτας, και τέλος τον ίδιο τον ήλιο αὐτὸν καθ᾽ αὑτὸν ἐν τῇ αὑτοῦ χώρᾳ (516b). Ο πρώην δεσμώτης μπορεί να αντιληφθεί πλέον καθαρά πως οτιδήποτε θεωρούν οι άνθρωποι σημαντικό και άξιο λόγου εντός της σπηλιάς δεν είναι παρά εντελώς ασήμαντο και μηδαμινό.
Ο Σωκράτης ωστόσο δεν σταματά εδώ. Συνεχίζει φανταζόμενος τις αντιδράσεις των υπολοίπων δεσμωτών, αν συνέβαινε ο απελεύθερος να επιστρέψει στο σπήλαιο, προκειμένου να πείσει τον κόσμο για όσα είδε έξω στο φως. Η αναμενόμενη δυσκολία του να συνηθίσει ξανά το σκοτάδι και η προβληματική αρχικά δυνατότητά του να διακρίνει τις σκιές θα προκαλούσε γέλιο στους άλλους δεσμώτες και θα τους οδηγούσε στο συμπέρασμα ότι η έξοδος από το σπήλαιο είναι βλαβερή για την όραση. Αν μάλιστα –τονίζει με τραγική ειρωνεία ο πλατωνικός Σωκράτης υπαινισσόμενος την μοίρα του ιστορικού προτύπου του– επιχειρούσε να τους λύσει από τα δεσμά τους και να τους ανεβάσει στο φως, αυτοί θα ήταν διατεθειμένοι, ακόμη και να σκοτώσουν αυτόν τον επίδοξο “ελευθερωτή” τους.
Είναι δεδομένο πως το σπήλαιο συμβολίζει τον ορατό-αισθητό κόσμο. Ο κόσμος έξω από το σπήλαιο συμβολίζει το κόσμο της νόησης. Με την ίδιο λογική η αντίθεση φως-σκοτάδι υποδηλώνει επίσης μια διπλή συμβολική αντιστοιχία φῶς πυρός – ἥλιος και ἥλιος – Ἀγαθόν . Εάν το φως της φωτιάς μέσα στο Σπήλαιο επιτρέπει μια ψευδαισθητική όραση, κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στον κόσμο μας: εγγυάται μεν ο ήλιος και το φως του τη δυνατότητα της όρασης, αυτή όμως απέχει από την αλήθεια.
Την αλήθεια εγγυάται πραγματικά μόνο η γνώση του Αγαθού και των Ιδεών. Είναι σημαντικό να απομακρυνθούμε καταρχήν από τη σύγχρονη καθημερινή αντίληψη για την όραση. Η όραση γίνεται κατανοητή ως μια ανθρώπινη αισθητική ικανότητα που περιλαμβάνει μόνο δύο όρους: το υποκείμενο που βλέπει και το ορατό αντικείμενο. Για τους αρχαίους Έλληνες, όμως, είναι απαραίτητος και δραστικός ένας τρίτος, ενδιάμεσος, παράγοντας της όρασης: το φως. Χωρίς το φως δεν υπάρχει ὁρᾶν, δεν γεφυρώνεται το υποκείμενο και το αντικείμενο. Το ίδιο το μάτι έχει μια ηλιακή φύση, εκπέμπει φως, και το φως αυτό, ενσωματωμένο στο φως του ήλιου, επιτρέπει την όραση.
Ο πρώτος, λοιπόν, απελευθερωτικός όρος για τους δεσμώτες είναι να συνειδητοποιήσουν τον ρόλο του ηλιακού φωτός στον ορατό καθημερινό μας κόσμο. Έτσι, θα μπορέσουν να συνειδητοποιήσουν, σε δεύτερη φάση, και τον ρόλο του Αγαθού στον κόσμο της νόησης. Εάν οι Ιδέες επιτρέπουν μια αληθινή θέαση του κόσμου, αυτό γίνεται γιατί υπάρχει το Αγαθό, που προσανατολίζει σε ένα άξιο τελικό στόχο την ανθρώπινη πορεία μέσα στον κόσμο της νόησης.
Με τον μύθο του σπηλαίου παρουσιάζεται μια δυναμική εικόνα για την ισχυρή ικανότητα που έχει η φιλοσοφία να διαφωτίζει και να ελευθερώνει. Η γνώση του κόσμου, του ανθρώπου και της κοινωνίας, η χρήση της λογικής για τη ρύθμιση και καθοδήγηση της ζωής σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο, απεικονίζονται στο Σπήλαιο ως κάτι βαθύτατα απελευθερωτικό. Δεν πρόκειται για μια εξωτερική και επιφανειακή αποδέσμευση, αλλά για ουσιαστική, υπαρξιακή μεταστροφή, μια αλλαγή του όλου ανθρώπου και της σχέσης του με τον κόσμο.
«Ο άνθρωπος που αρχίζει να στοχάζεται παρουσιάζεται σαν κάποιος που σπάει τα δεσμά της συμμόρφωσης στην συνηθισμένη εμπειρία και στην παραδεδεγμένη γνώμη, ενώ η πρόοδος της απαλλαγής από τις πλανερές αντιλήψεις απεικονίζεται σαν ταξίδι από το σκοτάδι προς το φως».
Επίδραση της αλληγορίας
Λόγω του εύληπτου χαρακτήρα της, η αλληγορία του σπηλαίου αποτελεί το σημείο εκκίνησης αρκετών εκλαϊκευτικών έργων για την πλατωνική σκέψη και τη φιλοσοφία ως τρόπο ζωής γενικότερα. Επίσης, έχει εμπνεύσει πολλούς συγγραφείς και καλλιτέχνες ανά τους αιώνες. Μάλιστα, ένας από τους σημαντικότερους φιλοσόφους του 20ού αιώνα, Μάρτιν Χάιντεγκερ βρήκε στον μύθο αυτόν τις απαρχές της χαρακτηριστικά νεωτερικής αντίληψης για την αλήθεια ως ορθότητα των κρίσεών μας για τα πράγματα, έναντι μιας, κατά τη γνώμη του, αρχαϊκότερης και βαθύτερης σύλληψης της αλήθειας ως φυσικής αποκάλυψης.
Κατά τον 20ό και 21ο αιώνα, οι τεχνολογικές εφευρέσεις που δημιούργησαν την έννοια της “εικονικής πραγματικότητας” (virtual reality) κατέστησαν τον πλατωνικό μύθο περισσότερο επίκαιρο παρά ποτέ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της επιρροής του πλατωνικού μύθου στη σύγχρονη μαζική βιομηχανία ψυχαγωγίας είναι η βραβευμένη αμερικανοαυστραλιανή ταινία επιστημονικής φαντασίας The Matrix (1999) των αδελφών Wachowski.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για το άρθρο:
- Οι συμβολισμοί της αλληγορίας του σπηλαίου – ΠΛΑΤΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ | Μέρος Β’, ανακτήθηκε από www.lecturesbureau.gr
- Πλάτωνος Πολιτεία, Ερωτήσεις και απαντήσεις ανά ενότητα, ανακτήθηκα από efanis.wordpress.com
