Δεν είναι λίγες οι φορές που κολλάει στα χείλη μας η φράση «κάθε άνθρωπος έχει τουλάχιστον δύο πλευρές». Κανείς θα μπορούσε να ισχυριστεί περαιτέρω, ότι η μία πλευρά είναι αυτή που λερώνει. Παρόμοια λειτουργεί η ψυχολογία μας στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τη ζωή, ή αντίστοιχα το θάνατο, καθώς οι περισσότεροι θα εστιάσουν στο λεκέ και όχι στο γεγονός ότι υπάρχει και μια άβυσσος άλλων παραμέτρων. Σε αντίθεση με τη ρίψη νομισμάτων, η αντανάκλαση του εαυτού μας στον καθρέφτη που κοιτάμε, που θέλουμε να αντικρίζουμε ή που βλέπουν οι γύρω μας σε σχέση με εμάς δεν είναι αρκετά τυχαία ώστε να μη μπορεί να εξηγηθεί επιστημονικά μέσω της ανάλυσης του όρου «αυτο-θυματοποίηση».
Ορισμός
Ξεκινώντας από την έννοια της βίας, ανεξαρτήτως φύσεως, προϋποτίθεται η παρουσία ενός θύτη και ενός θύματος. Τι συμβαίνει όμως όταν θύτης και θύμα ταυτίζονται; Ο Γερμανός κοινωνιολόγος Weber σχολίασε στο φαινόμενο της αυτο-θυματοποίησης την εναπόθεση της ευθύνης για όσα παρατηρούμε να συμβαίνουν γύρω μας σε οποιονδήποτε άλλο, εξωτερικό παράγοντα εκτός από εμάς τους ίδιους ως μονάδες. Επομένως, αποποιούμαστε ταυτόχρονα τον έλεγχο της εκάστοτε κατάστασης, θυσιάζοντας την αξιοπρέπειά μας στην πεποίθηση ότι η προσπάθεια για αλλαγή και ίσως ανατροπή μιας εξέλιξης είναι το λιγότερο ουτοπική αν όχι και μάταιη.
Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της αυτο-θυματοποίησης
Πρακτικά, η συγκεκριμένη μέθοδος προσελκύει το συναίσθημα, εφόσον επιζητείται συμπόνια, κατανόηση και επιβεβαίωση από δεύτερα και τρίτα άτομα. Η αυτο-θυματοποίηση φέρνει το δρώντα ενώπιον των δικαιολογιών που παρατάσσει και οι μελετητές επισημαίνουν για άλλη μια φορά τον καθοριστικό ρόλο της οικογένειας στη διαμόρφωση της αντίληψης του παιδιού για τον εαυτό του στα πρώιμα στάδια ανάπτυξής του, αλλά κυρίως εδώ για τις αντιδράσεις του περιβάλλοντός του σε εκείνο και τις ενέργειές του. Ένα αυτο-θυματοποιούμενο άτομο δεν αποκλείεται να εκπέμπει δείγματα χειριστικότητας, προκειμένου να συγκεντρώσει την αναπόσπαστη προσοχή του περίγυρού του στο πρόσωπό του, να προσδώσει περιεχόμενο στην ένδεια αποφασιστικότητας, θάρρους και επιμονής που το χαρακτηρίζει και να προσκολληθεί στο παρελθόν ακριβώς επειδή νιώθει έρμαιο του παρόντος και μινιατούρα μπροστά στο μέλλον.
Η νοοτροπία του θύματος συναντάται σε ζητήματα που χρήζουν αμοιβαίας εμπιστοσύνης, σε σκηνικά αδιαλλαξίας, όπου η κριτική μετατρέπεται σε ευθεία κατάκριση των αποφάσεων των άλλων και σαφώς σχετίζεται άμεσα με την αίσθηση ότι κάποιος μανιωδώς μας επιτίθεται επειδή θέλει το χειρότερο για εμάς. Το θύμα πιστεύει επίσης ότι η αδυναμία διατήρησης των κοινωνικών του επαφών αφορά αποκλειστικά στην άλλη άκρη της κλωστής, ενώ υποστηρίζει πως η καλοσύνη και η ευγένεια το οδηγούν μονίμως στη χειραγώγηση από τους άλλους, χωρίς να προκαλεί ή να φταίει γενικότερα.
Προεκτάσεις της νοοτροπίας του θύματος
Με βάση τα παραπάνω δεδομένα, είναι ευρέως αποδεκτή η θέση ότι η αυτο-θυματοποίηση δεν αποτελεί παρά μια τοξική και καλοστημένη ιδεολογία υπεκφυγής. Βέβαια, το αληθινό ερώτημα εδράζεται στο πώς ερμηνεύεται μια τέτοια καλά εδραιωμένη συμπεριφορά και ιδιαίτερα τι οδήγησε στο συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Όπως σε ποικίλες εφαρμογές της γνώσης, δεν είναι απαραίτητο να υποβόσκει μια τραυματική εμπειρία, μια καταπιεστική συναναστροφή, μια μεγάλη απογοήτευση, μια προδοσία. Η νοοτροπία του θύματος αποτελεί μαθητεία στον πάραυτα αφηρημένο τρόπο δράσης. Συνειδητή μεν, διφορούμενη δε.
Διφορούμενη, γιατί δεν καθίσταται πανάκεια ότι ένας άνθρωπος που σκέφτεται απαισιόδοξα παραπονιέται κιόλας. Δε θα ήτο ορθό να εξαιρεθούν θύματα που στρέφονται ενάντια στον εαυτό τους με γνώμονα πως το φταίξιμο για τα δεινά του κόσμου βρίσκεται στους δικούς τους ώμους. Η καταθλιπτική τάση τους ενδέχεται να μην είναι απόδειξη της προκατάληψης ή της αντιμετώπισης της ζωής ως άδικη προς τα οφέλη των αυτο-θυματοποιουμένων συγκριτικά με τα προικίσματα που έχουν δοθεί στους υπόλοιπους ανθρώπους, αλλά περισσότερο απόδειξη της ενοχής που τους καταβάλλει και υψώνουν τις άμυνές τους για να κατευνάσουν εκείνη. Η νοοτροπία του θύματος λειτουργεί ως σαμποτάζ, ως κόκκινο φανάρι, το οποίο αμφιταλαντευόμαστε αν θέλουμε να ανάψει πράσινο, εξαιτίας εσωτερικών φόβων και χαμηλής αυτοεκτίμησης.
Συχνά, το θύμα αντιλαμβάνεται ότι φέρει ευθύνη για καταστάσεις που δεν του αναλογούν, συναισθάνεται έντονα και πονά υπερβολικά, σε σημείο που τοποθετεί την ύπαρξή του στο μισό όλων των άδειων ποτηριών, όχι επειδή έτσι τα βλέπει, αλλά επειδή πείθει τον εαυτό του ότι έτσι είναι. Μισό το ποτήρι. Ούτε άδειο ούτε γεμάτο. Το άτομο καταχράται τη δύναμη που κατέχει σε βάρος του εαυτού του, της ψυχικής και σωματικής του υγείας, ορμώμενο από την ανάγκη να νιώσει χρήσιμο και εγγυώμενο την ευτυχία των άλλων μήπως πλησιάσει τη δική του. Επικουρικά στην προσέγγιση του θέματος, το θύμα, αν και δε διατίθεται να παρατήσει τους στόχους του μονομιάς, παραχωρεί τις επιδιώξεις του στην ικανοποίηση αυτών του πλησίον, καταδικάζοντας τόσο τα «σωστά» που υπολογίζει ότι δεν έκανε, ασχέτως αντικειμενικών δυνατοτήτων, όσο και τα «λάθη» που ονομάζει «αποτυχία».
Αντιμετώπιση του φαινομένου
Στην πραγματικότητα, λοιπόν, η αυτο-θυματοποίηση είναι ένα μονόπλευρο νόμισμα, που γυρίζει στον άξονα του «εγώ», είτε επειδή μόνο εγώ αξίζω, είτε επειδή είμαι ο μόνος που δεν αξίζει τίποτα διαφορετικό από ένα μηδενικό. Δεν έχει σημασία σε ποια κατηγορία εντάσσουμε τον εαυτό μας. Σημασία έχει ότι τον εντάσσουμε, και δηλαδή ότι μας επιβάλλουμε εμείς οι ίδιοι σε μια τέτοιου είδους διαδικασία. Η αγάπη για αυτό που είμαστε, για κάθε πλευρά, για κάθε επιφάνεια και κάθε βάθος μας, δεν πρόκειται για εγωισμό. Η αυτοφροντίδα, η ενδοσκόπηση και η αυτοβελτίωση χρειάζονται εξίσου την προσωπική μας θέληση για να επιτευχθούν. Το ότι νιώθουμε θύματα, δε συνεπάγεται ότι είμαστε. Το ότι δε νιώθουμε θύτες, δε συνεπάγεται ότι δεν είμαστε. Οφείλουμε πρωτίστως να το παραδεχτούμε σε εμάς, μια αλλαγή που μπορεί να μας ωθήσει πιο σταθερά σε αλλαγές και στο μέσα και στο έξω, ατομικά και συλλογικά.
Πηγές
- Κοντολέων, Π. (2021). Ξετυλίγοντας τη Νοοτροπία του Θύματος. NaturaNRG.gr. https://www.naturanrg.gr/xetiligontas-ti-nootropia-tou-thimatos/ (τελευταία πρόσβαση 23.10.2022)
- Λούγκλου, Φ. (2018). «Εγώ ο καημένος…:» τα χαρακτηριστικά της αυτο-θυματοποίησης. Limnos-Psychology.gr. http://www.limnos-psychology.gr/archives/632 (τελευταία πρόσβαση 23.10.2022)
- Μεσιτίδου, Ε. (2019). Τα 10 προειδοποιητικά σημάδια ότι μπαίνετε στη θέση του θύματος. PsychologyNow.gr. https://www.psychologynow.gr/arthra-psyxologias/prosopikotita/aftognosia/6961-ta-10-proeidopoiitika-simadia-oti-bainete-sti-thesi-tou-thymatos.html (τελευταία πρόσβαση 23.10.2022)
