«Τι ωραία!» αναφώνησε η ξανθομαλλούσα κυρία με τα μειλίχια μεγάλα μάτια και την περίεργα μελωδική ξενική προφορά παραδομένη σε μια παράσταση από πυροτεχνήματα. Πυροτεχνήματα που ξέσκισαν το νυχτερινό ουρανό. Πρωτοχρονιά, ώρα 12.05 π.μ.
«Τι ωραία!» ξεφώνισε ο μεγαλόσωμος άνδρας ασθμαίνοντας. Με το βλέμμα καρφωμένο πάντα στα δεκάδες φωτάκια των αυτοκινήτων παρατεταμένα σαν σε παρέλαση στον δρόμο για τις μπάρες των διοδίων που ξεπρόβαλλαν στην κορυφή της αυτοκινητοπομπής. Πρωτοχρονιά, ώρα 12.05 π.μ.
Ποια η βασική νοηματική διαφορά; Αντιλαμβάνεσαι τη χιλιομετρική απόσταση στο περιεχόμενό τους;
Πώς άραγε λέξεις ίδιες επιστρατεύονται στη μάχη της καθημερινής επικοινωνίας για να εκφράσουν νοήματα αντιθετικά; Ποιες νοηματικές αλχημείες «ζυμώνουν» τις λεκτικές απορροφήσεις κάθε λέξης;
Από τον είρωνα-έναν κωμικό χαρακτήρα που χρησιμοποιούσε ως πανοπλία την ειρωνεία μέχρι τις συνταγές της ψηφιακής επικοινωνίας του 21ου αιώνα. Η ειρωνεία-γνήσιο παιδί του Σωκράτη εκτοξευόταν στην επικοινωνιακή αρένα σε μια απόπειρα ισοπέδωσης του αντιπάλου. Η φροϋδικών διαστάσεων ειρωνεία αποτελούσε ένα εργαλείο κατάρριψης των ταμπού με την έκφραση του απαγορευμένου. Συγχρόνως η υιοθέτησή της από ιδεολόγους ως μέσο διαφωτισμού ενός πλήθους επιχειρεί να αμφισβητήσει μέσα από εννοιολογικές μετατοπίσεις μια αυθεντία. Σύμφωνα με τον πρέσβη της Φιλανδίας στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι Βίκινγκς εμπορεύτηκαν την «σαρκαστική αίσθηση χιούμορ» στην Αγγλία. Στη συνέχεια εδραιώθηκε ως θεμέλιο χαρακτηριστικό του έθνους.
Όμως πώς ορίζεται η ειρωνεία;
Ως «μια μορφή λόγου στην οποία το επιδιωκόμενο νόημα είναι το αντίθετο από αυτό που εκφράζεται από τις λέξεις που χρησιμοποιούνται» φιλοξενείται στο αγγλικό λεξικό της Οξφόρδης, ενώ στην παρθενική εμφάνισή της στην πολύτομη Πλατωνική Πολιτεία ενδύεται με έναν σκανδαλώδη τρόπο να παγιδεύσεις του συνομιλητή σου σε αφελείς κατ’ εξοχήν ερωτήσεις-πυροτεχνήματα. «Aliud dicere ac sentias» σημειώνει ο Λατίνος Κικέρων «αποκαλύπτοντας» το αμφίσημο περιεχόμενο ενός ρητορικού τόπου με απροσπέλαστο κέλυφος.
Η ειρωνεία, μια έννοια με βαρυσήμαντο λογοτεχνικό ιστορικό απεκδύεται το φωσφορίζον ένδυμά της για να πλαγιάσει στους αιχμηρούς στίχους του Καβάφη. Να ευδοκιμήσει στα έργα του Austen, του Byron, του Dickens. Η «καβαφική ειρωνολογία» θωρείται σαν ήπια σάτιρα που αντιτάσσει ο ποιητής «στις κούφιες λέξεις, στα τεχνητά νοήματα, στις μεγαλόσχημες χειρονομίες» που επικρατούν στην ποίηση. Μια άρνηση της πραγματικότητας ή μια απόλυτη αναπαράστασή της με όρους ποιητικής. Από τον Σωκράτη μέχρι τον Καβάφη η ειρωνεία μοιάζει με μαγιά που σμίγει τα υλικά, που φουσκώνει τη λογοτεχνική-ρητορική ζύμη.
Στην πλέον απλοϊκή μορφή της, η ειρωνεία εκφράζει ακριβώς το αντίθετο από την πραγματικό της νόημα. Λειτουργεί επομένως ως θετικό υποκατάστατο της κριτικής ή άλλοτε ως αρνητική απόχρωση ενός κοπλιμέντου. Πράγματι ευθύνεται συχνά για το ξεθώριασμα της κριτικής που καταπραΰνει τον αρνητικό αντίκτυπό της. Σε άλλες περιπτώσεις φιλτράρει μια θετική εκτίμηση και «καμουφλάρει» ένα κοπλιμέντο με την αρνητική εκδοχή του. Στο πεδίο της ψηφιακής αλληλεπίδρασης ο αποδέκτης ενδέχεται να παρερμηνεύσει ειρωνική ή κυριολεκτική έκφραση αντίστοιχα εν απουσία των λεκτικών παραμέτρων που πυροδοτούν την ενσυναίσθηση.
Emoji.. της ειρωνείας
Πορίσματα πρόσφατης έρευνας αναδεικνύουν τον πρωταγωνιστικό ρόλο των οπτικών αναπαραστάσεων σε γραπτά μηνύματα των λεγόμενων emoji για την αποφυγή της εσφαλμένης επικοινωνίας.
Σε ένα εύρος 192 μαθητών-αντικειμένων μελέτης του πανεπιστημίου του Νότινγχαμ στην Αγγλία εξετάστηκαν οι κυριολεκτικές ή ειρωνικές συνδηλώσεις γραπτών μηνυμάτων. Χωρίς δείκτες ειρωνείας όπως αστεία emoticon ή τυπογραφικούς χαρακτήρες, τα διφορούμενα μηνύματα έτειναν να μεταφράζονται με βάση την κυριολεκτική περιφορά τους.
Όμως πόσο έμφυτη παρουσιάζεται η κοινωνική ικανότητα αναγνώρισης μιας ειρωνικής έκφρασης;
Στα επιστημονικά κάλια του ψυχολόγου Penny M. Pexman του Πανεπιστημίου του Κάλγκαρι στην Αλμπέρτα βρέθηκε η ικανότητα των παιδιών να επεξεργαστούν μηνύματα που φέρουν ειρωνικές αποχρώσεις. Υπό το ίδιο επιστημονικό πρίσμα εξετάστηκε η διαδικασία ερμηνείας δύο επιπέδων στην οποία επιβάλλονται τα άτομα νεαρής ηλικίας. Σε αυτά σημειώνεται μετάβαση από το κυριολεκτικό στο ειρωνικό υπόβαθρο. Σε πείραμα παρότρυνε τα παιδιά να συσχετίσουν την ομορφιά με μια κίτρινη πάπια και την ασχήμια με έναν γκρίζο καρχαρία, στο κυνήγι αποσυναρμολόγησης των βασικών αντιλήψεων του παιδικού μυαλού. Κατόπιν επιχείρησε να αφουγκραστεί τις αντιλήψεις τους μελετώντας τις κινήσεις του βλέμματος έπειτα από κυριολεκτικές ή σαρκαστικές παρατηρήσεις σε μια παράσταση μαριονετών.
Τα ενδιαφέροντα επιστημονικά συμπεράσματα συμπεριελήφθησαν στο τεύχος Αυγούστου του περιοδικού Τρέχουσες Οδηγίες στην Ψυχολογική Επιστήμη. Παρά την αναμενόμενη αντίδραση, τα παιδιά στο άκουσμα μιας καθ’ όλα κυριολεκτικής πρότασης δεν έστρεψαν το βλέμμα τους στην κίτρινη πάπια. Σε αντίθεση σε κάθε απόπειρα ειρωνικής απόδοσης μιας πρότασης τα μάτια τους κινήθηκαν αμέσως προς τον γκρίζο καρχαρία. Η ειρωνεία επομένως δεν προϋποθέτει κάποια ιδιαίτερα επίπονη γνωστική κρίση.
Οι μορφασμοί της ειρωνείας
Τόσο τα παιδιά όσο και ο ενήλικος πληθυσμός αρματώνονται με μια έμφυτη ειρωνική ευαισθησία. Κοινωνικά στοιχεία, όπως επιτηδευμένες εκφράσεις του προσώπου, τόνος της φωνής, προσωπικότητα του συνομιλητή τίθενται υπό επεξεργασία. Παράλληλα συμψηφίζονται με την αίσθηση των πεποιθήσεων ενός έτερου ατόμου. Γι’ αυτόν τον λόγο άλλωστε τα αυτιστικά παιδιά εμφανίζουν μια δυσκολία στη θεωρητική επεξεργασία των προθέσεων ενός άλλου ανθρώπου.
«Η ειρωνεία βρίσκεται πάντοτε στο πλευρό των αδυνάτων, καθώς δεν αποδέχεται καμία βεβαιότητα πώς θα μπορούσε ν ’αποδεχτεί εκείνη της εξουσίας; Στους ισχυρούς ευδοκιμεί ο κυνισμός, ουδέποτε η ειρωνεία. […] Η ειρωνεία» σημειώνει ο Θεοφάνης Τάσης «θέτει διαρκώς σε αμφισβήτηση τις παραδοχές που θεωρούνται πανίερες με τα αδιάκριτα ερωτηματικά κατεδαφίζει κάθε ορισμό, αναζωογονεί ακατάπαυστα τον προβληματισμό που ενυπάρχει σε κάθε λύση, ενοχλεί κάθε στιγμή την πομπώδη σχολαστικότητα που είναι έτοιμη να επαναπαυτεί σε μια εφησυχασμένη συλλογιστική.»
Η ειρωνεία στην πολιτική
Οι πολλαπλοί ανήσυχοι προβληματισμοί της ειρωνείας μετατρέπονται σε πιόνια στα χέρια των πολιτικών. Πολιτικοί που επιχειρούν να ανακατέψουν την τράπουλα ανασυστήνοντας λέξεις-μετανάστες με κατατρεγμένα νοήματα. Συνήθης πρακτική σε προεκλογικά debate για τους υποψηφίους που λαμβάνουν θέσεις μάχης να ανασκευάζουν λέξεις με ειρωνική διάθεση για να καταδείξουν τα αδύναμα στοιχεία του αντιπάλου. Και όλα αυτά με στόχο να γεννήσουν το προβληματισμό των ψηφοφόρων, το γέλιο ή την αμηχανία τους. «Να θυμάστε ότι οι γυναίκες, τα παιδιά και οι επαναστάτες μισούν την ειρωνεία, που είναι η άρνηση της πίστης, κάθε αφοσίωσης, κάθε δράσης» αναφέρει ένας χαρακτήρας του Τζόζεφ Κονραντ στο έργο Under Western Eyes.
Ωστόσο η συνεχής χρήση της ειρωνείας από ένα γνώρισμα ευγενούς πνεύματος καταντά σε μια προσπάθεια επιβολής και επίθεσης. Μια ένδειξη ατομικότητας, εγωϊσμού και αλαζονείας. Ο Αργεντινός ψυχολόγος, Bernardo Stamateas ισχυρίζεται ότι η παρατεταμένη χρήση ειρωνείας και σαρκασμού συνιστά ένα κοινό χαρακτηριστικό μιας τοξικής προσωπικότητας. Κάτω από τις πολλαπλές μάσκες της κακόβουλης αυτής ειρωνείας λανθάνει μια χαμηλή αυτοεκτίμηση αλλά και έλλειψη εμπιστοσύνης. Εάν παρουσιάζετε τον εαυτό σας εύθραυστο και μικρό οπλίζετε στενούς φίλους, συντρόφους και συνεργάτες στον εργασιακό χώρο να αποκτήσουν περισσότερο έλεγχο πάνω σας.
Η ειρωνεία ως ένας εργαλείο αμφισβήτησης, ένα μέσο κριτικής ή επαίνου που σχετίζεται με την ενσυναίσθηση, ένα μέσο αυτοέκφρασης των ΜΜΕ κατά τον Umberto Eco με σκοπό την λαϊκίστικη ψυχαγωγία φαντάζει ως ένας δείκτης της καθημερινής επικοινωνίας. Σύμμαχος της αγένειας ή υπηρέτης της διπλωματίας η ειρωνεία κρύβεται στο μπλαζέ υφάκι, το γαλήνιο βλέμμα, τα ανήσυχα μάτια, το περιπαικτικό γέλιο, τον καμουφλαρισμένο θυμό. Η ειρωνεία ένα αναπόσπαστο τμήμα της λεκτικής ευφυΐας.
Πηγές:
- Commvnication: Oh, the irony, ανακτήθηκε από psychologytoday.com(τελευταία πρόσβαση στις 2/11/2020)
- Are we hardwired with a sense of irony?, ανακτήθηκε από scientificamerican.com(τελευταία πρόσβαση στις 2/11/2020)
- When irony is toxic, ανακτήθηκε από exploringyourmind.com(τελευταία πρόσβαση στις 2/11/2020)
- Have we taken political irony too far?, ανακτήθηκε από theguardian.com(τελευταία πρόσβαση στις 2/11/2020)
- Η μετεξέλιξη της ειρωνείας, μια σύγχρονη κοινωνικοπολιτική μάστιγα, ανακτήθηκε από iforinterview.com(τελευταία πρόσβαση στις 2/11/2020)
