Φασματοποίηση: Κάπου ανάμεσα στην πραγματικότητα και την φαντασία, εμφανίζονται τα φαντάσματα. Σε ιστορίες τρόμου, σε παραμύθια, με μια συμβολική ίσως διάσταση. Τα φαντάσματα είναι οι φυλακισμένες ψυχές των νεκρών, ή αλλιώς με μια συμβολική απόδοση, η φυλακισμένη πραγματικότητα που αποσιωπάται.
Η σημερινή πραγματικότητα
Οι μαρτυρίες των ανθρώπων που υπέστησαν διάφορες μορφές βίας, μοιάζει σαν να ήταν τόσο καιρό φαντάσματα που μας στοίχειωναν. Και ξαφνικά αναστήθηκαν. Η ανάδυση των φαινομένων βίας βρίσκεται πλέον στο προσκήνιο των κοινωνικών δρώμενων. Υιοθετώντας μια ψυχολογική και κοινωνιολογική ματιά για την ανάλυση τους, η έννοια του φαντάσματος καθίσταται ιδανική για να περιγράψει τα όσα γίνονται. Δανεισμένη ή έννοια του στοιχειώματος από την Avery Gordon (1997), μας χαρίζει μια μοναδική ερμηνεία των πρακτικών αποσιώπησης της βίας. Όπως και για την σημερινή αντίδραση του κοινού «Γιατί τώρα;», που επιβεβαιώνει την ύπαρξη των φαντασμάτων.
Οι ρίζες της αρχαιότητας
Σε μια ιστορική αναδρομή, ίσως η πρώτη εμφάνιση της βίας να ήταν με τη μορφή της δουλείας. Στις σημερινές δυτικές κοινωνίες, η εξάλειψη της δουλείας είναι γεγονός, αν και εξακολουθεί να υπάρχει ακόμα σε γωνιές του πλανήτη. Ωστόσο, η δύση δεν έχει καταφέρει να εκριζώσει πλήρως την δουλεία. Κάτι από αυτήν εξακολουθεί να υπάρχει «στην κοινωνική γεωγραφία ,που κατοικούν οι λαοί, στην εξουσία της συλλογικής σοφίας , στις φλέβες του αντιφατικού σχηματισμού που ονομάζουμε νεωτερικότητα του Νέου Κόσμου, προωθώντας, όπως πάντα, κάτι που πρέπει να γίνει», υπογραμμίζει η Γκόρντον. Τέτοια φαινόμενα που δεν έχουν λάβει επί της ουσίας ένα τέλος και διαιωνίζονται ακόμα και σήμερα, παίρνοντας μια έμμεση μορφή, καθίστανται ως «στοίχειωμα».
Φασματοποίηση και στοίχειωμα
Οι δύο αυτές έννοιες, που στην πραγματικότητα είναι σύμφυτες, εξηγούν πως οι σχέσεις εξουσίας καθορίζουν τις έμφυλες ταυτότητες. Το στοίχειωμα σύμφωνα με την Γκόρντον είναι ένας τρόπος σύμφωνα με τον οποίο κακοποιητικά συστήματα εξουσίας κάνουν την ύπαρξή τους φανερή και οι συνέπειές τους γίνονται αισθητές στην καθημερινή ζωή, όταν υποτίθεται πως έχουν εξαλειφθεί. Χαρακτηριστικό είναι πως η κακοποιητική τους φύση αποσιωπάται. Έτσι, μια απωθημένη κατάσταση, όπως η εκμετάλλευση, το τραύμα, η καταπίεση, αναβιώνεται και γνωστοποιείται στο παρόν.
Φασματοποίηση και βία
Όλα ξεκινούν από το «Γιατί τώρα;». Το φλέγον ερώτημα που πλανάται στην κοινωνική επικαιρότητα και βρίσκει συμμάχους και αντιπάλους. Οι μεν ανακυκλώνουν την ιδέα ότι ένα παρελθοντικό βίωμα δεν έχει λόγο ύπαρξης στο σήμερα. Η τοποθέτηση τέτοιων αφηγήσεων στο ‘εδώ και τώρα’ μολύνει την ομαλότητα του κοινωνικού γίγνεσθαι και της καθημερινότητάς μας, η οποία κατά τα άλλα βρίθει προβλημάτων. Γιατί να προσθέσουμε ακόμη ένα; Ας κάτσει ο καθένας με το “τραύμα” του και ας το ξεχάσει.
Από τη μία πλευρά
Άραγε, να είχε άδικο ο Adler, όταν αρνήθηκε την φύση του τραύματος; Ή μήπως ο Φρόιντ να δικαιώνεται, όταν χτίζει ολόκληρη την ψυχαναλυτική θεωρία στην ύπαρξη αυτού; Βέβαια, η σημερινή διαμάχη ανάμεσα στην ‘φωνή’ και την ‘σιωπή’ τέτοιων βιωμάτων, δεν έχει σκοπό να δομήσει θεωρίες, αλλά να εξυπηρετήσει συμφέροντα. Τελικώς, δεν θα μπορούσε να το έχει διατυπώσει πιο σωστά ο Schiller, όταν μίλησε για την «σκληρή μάχη με τις αισθήσεις, που δεν θέλουν να αφήσουν τη βολική ησυχία τους.. οι άνθρωποι ευχαριστιούνται αν μπορέσουν να ξεφύγουν από τον επίπονο μόχθο του στοχασμού και πρόθυμα αναθέτουν σε άλλους την κηδεμονία της σκέψης τους». Πράγματι κάτι πρέπει να φοβάται ο άνθρωπος για να αρνείται την συνάντηση με την αλήθεια. Φοβάται τόσο, που έχει χτίσει ολόκληρο το οικοδόμημα της ευτυχίας του στην άγνοια, με τόσο καλά θεμέλια, μήπως και το γκρεμίσει το εχθρικό φως της γνώσης.
Από την άλλη
Στην αντίπερα όχθη υπάρχουν αυτοί που έχουν το θάρρος να υπερνικήσουν τα εμπόδια της φυσικής νωθρότητας και της δειλίας απέναντι στη διδαχή. Μια μερίδα πληθυσμού, ένθερμοι υποστηρικτές της έκφρασης των βιωμάτων βίας, αντιμετωπίζουν την δεινή πραγματικότητα και επιθυμούν να γίνει παραδειγματισμός του μέλλοντος. Συνάμα με την ελπίδα της πλήρους εξάλειψης των φαινομένων.. Άλλωστε, δεν είναι λίγες οι αποδείξεις που επιβεβαιώνουν και δικαιολογούν την ‘καθυστερημένη’ ανάδυση στην επιφάνεια. Αν μη τι άλλο η ουσία δεν βρίσκεται στην χρονική τοποθέτηση αλλά στην ύπαρξη τέτοιων γεγονότων, τα οποία ακόμη κι αν συνέβησαν 20 χρόνια πριν, είναι μια καλή ευκαιρία για να εντοπίσουμε τα όμοιά τους στο σήμερα.
Φασματοποίηση και Πρακτικές αποσιώπησης
Εμμένοντας στην πλευρά αυτών που ενίστανται για την τοποθέτηση παρελθοντικών φαινομένων βίας στο σήμερα, ας εξετάσουμε με ποιους τρόπους εξακολουθούν να θέλουν να αποκρύψουν την βία.
«Γιατί τώρα;»
Δεν πρόκειται απλώς για ένα ερώτημα που εγείρει διαφωνίες. Η απορία αυτή αποτελεί τη μείζονα πρακτική για να αποσιωπήσουμε τα όσα γίνονται. Εξοβελίζουμε το βίωμα κάποιου στο μακρινό παρελθόν με την ελπίδα να το θάψει και να μην μας ταλανίζει ‘άδικα’ στο παρόν. Είναι σαν να λέμε πως ότι συνέβη κάποτε και δεν ειπώθηκε ποτέ, έχει παραγραφεί. Μπορεί η συλλογική μνήμη να μην το κατέγραψε ποτέ σαν γεγονός, αλλά η ατομική το έχει καλά φυλαγμένο και ουδόλως ξεχασμένο. Και τέτοια βιώματα, πάντα βρίσκουν το κατάλληλο πρόσφορο έδαφος για να ξεπορτίσουν. Συνεπώς το μόνο άδικο είναι που δεν αντιμετωπίζονται με την δέουσα σημασία. Με όρους ανθρωπολογίας, σύμφωνα με τον Fabian, μιλάμε για έναν αλλοχρονισμό. Ένας τρόπος αποστασιοποίησης του άλλου μέσω της άρνησης της σύγχρονης παρουσίας του στο τώρα.
Λήθη
Η λήθη είναι μια τακτική που αναφέρεται στο παρόν. Το να ξεχνάμε το παρελθόν αφορά πάντα το παρόν, το κοινωνικό ή το διαπροσωπικό. Το κοινωνικό παρόν μάλιστα, καθορίζεται από σχέσεις εξουσίας και τις επικρατούσες ιδεολογίες, τα οποία διαταράσσονται από την μνήμη. Αναφορικά με την βία, ένα μεγάλο ποσοστό, έχει υπάρξει θύμα ενδοοικογενειακής βίας. Αυτό είναι κάτι για το οποίο δεν μπορούμε να μιλάμε ανοιχτά γιατί διασαλεύει τον θεσμό της οικογένειας και κατ’ επέκταση υπονομεύει το κοινωνικό γίγνεσθαι. Αυτό που διακυβεύεται με την αντιμετώπιση περιστατικών βίας είναι ο τρόπος που βλέπουμε τι σημαίνει να ζούμε σε μία κοινωνία, η οποία τελικά δεν μπορεί να μας προστατεύσει. Αποκτά τελικά η λήθη έναν κοινωνικό χαρακτήρα μόρφωσης, σύμφωνα με τον οποίο συμμορφωνόμαστε. Αν παραδεχθούμε λοιπόν την ύπαρξη της βίας, είναι σαν να παραδεχόμαστε ότι ζούμε σε μια κοινωνία όντας εκτεθειμένοι και απροστάτευτοι..
Διπλό θύμα
Η θυματοποίηση γίνεται αποτρεπτικός παράγοντας για τους υπόλοιπους ανθρώπους που έχουν υποστεί βία, στο να αφηγηθούν την εμπειρία τους. Γεννιέται ο φόβος της θυματοποίησης, σαν να είναι μια μολυσματική ασθένεια. Αν υποστείς βία είσαι θύμα. Αν μιλήσεις γι’ αυτό γίνεσαι για δεύτερη φορά θύμα. Και τι οξύμωρο, όσοι δεν υποστηρίζουν την ΄φωνή’ των ανθρώπων αυτών, τοποθετούν ένα ‘αλλά’ στα επιχειρήματά τους, λέγοντας ότι το θύμα πρέπει να μιλάει εγκαίρως. Μα ποιος μας εξουσιοδότησε αφενός για να ορίσουμε το ‘εγκαίρως’ και αφετέρου, με ποια δύναμη το θύμα θα αποκτήσει φωνή όταν βλέπει πως αντιμετωπίζονται οι αφηγήσεις άλλων ανθρώπων. Χτίζουμε ένα σύστημα διπολικότητας. Τα άκρα του ταλαντεύονται μεταξύ του θύτη και του θύματος, του τραύματος και της ανθεκτικότητας και της υγείας και της ασθένειας..
Ψυχική ανθεκτικότητα και φασματοποίηση
Ο άνθρωπος αντλεί την δύναμη που δεν είχε ή που νόμιζε ότι δεν είχε και αναγνωρίζει τη βία που έχει υποστεί. Έτσι, αποφασίζει να βγει δημόσια και να μιλήσει. Αναγνωρίζουν ότι ένας ευάλωτος εαυτός ήταν για χρόνια μέσα τους κρυμμένος ή σκεπασμένος από την επιτυχία. Συνεπώς η επιτυχία στο ένα μέρος υποδηλώνει ότι υπάρχει μια δύναμη. Ταυτόχρονα όμως στο πλάι υπάρχει πάντα ένας άνθρωπος που έχει βιώσει το τραύμα και δεν το έχει αποδεχτεί. Ξαφνικά οι αφηγήσεις που ήταν ανείπωτες στο περιθώριο, γίνονται δημόσιες. Αυτό αυτόματα διευρύνει τη γλώσσα και τον κόσμο, όπως έλεγε ο Βιτγκενστάιν ‘’τα όρια της γλώσσας, είναι τα όρια του κόσμου’’. Οι αφηγήσεις αυτές προσφέρουν μια διεύρυνση των ορίων του κόσμου. Ο κόσμος τους γίνεται ολόκληρος, με αξιοπρέπεια και αυτοσεβασμό.
Οποιοσδήποτε αστερίσκος μπαίνει σε κάθε ανθρώπινη διεκδίκηση είναι επικίνδυνος, πόσο μάλλον όταν πρόκειται για ζητήματα βίας. Οι ενστάσεις τείνουν να απενοχοποιούν τους παραβιαστές, ακόμα κι αν εκφράζονται στο πλαίσιο της εκδήλωσης προσωπικής άποψης.
