Ο φόβος είναι ένα από τα πιο αρχέγονα και πυρηνικά συναισθήματα του ανθρώπου. Από τις καταβολές του ανθρώπινου είδους ο φόβος λειτουργεί ως μηχανισμός επιβίωσης ενάντια σε κάθε είδους κινδύνους. Μέσα από αυτό το συναίσθημα ο άνθρωπος μπαίνει σε λειτουργία μάχης ή φυγής (fight or flight) και έτσι επιβιώνει από τους επερχόμενους κινδύνους.
Η ύπαρξη του φόβου ως ανθρώπινο συναίσθημα
Ο φόβος ως συναίσθημα οφείλει την ύπαρξή του στην ανάγκη του ανθρώπου για επιβίωση σε κάθε πολιτισμό και κοινωνία από τις απαρχές του είδους. Έχει εξελικτική σημασία και λειτούργησε ως μηχανισμός προστασίας απέναντι σε κινδύνους που απειλούσαν την επιβίωση του ανθρώπου. Ως συναίσθημα αγγίζει τη σκέψη και τις αποφάσεις μας. Βρίσκεται εκεί για να μας υπενθυμίσει την ευαλωτότητα και την ανάγκη για κοινωνική συνύπαρξη καθώς είμαστε κοινωνικά όντα.
Ο φόβος είναι το συναίσθημα που μας διδάσκει τα όρια της ύπαρξης αλλά και της συμπεριφοράς μας. Επιπλέον, είναι ένα κοινό συναίσθημα σε όλους μας που όμως ο καθένας μας βιώνει διαφορετικά. Παρόλο που παραμένει μια κοινή εμπειρία, κάποιοι βρίσκουν το κουράγιο να τον ξεπεράσουν και άλλοι χρειάζονται περισσότερη προσπάθεια. Με τους αιώνες αυτή η εσωτερική κινητήριος δύναμη που μας ορίζει έχει μετατραπεί σε κάτι πιο εσωτερικό. Ο φόβος πλέον από ανάγκη για επιβίωση έχει μετατραπεί σε ανάγκη για κοινωνική ένταξη και αποδοχή. Σε κάθε εποχή υπάρχει εκεί για να μας υπενθυμίζει τι χρειάζεται ακόμα να πετύχουμε για να αναπτυχθούμε ως άνθρωποι σε όλα τα επίπεδα.
Αντιδράσεις στο φόβο
Κατά τη διάρκεια μία απειλής ο άνθρωπος βιώνει το φόβο με όλο του το σώμα και την ψυχή. Έτσι, ενεργοποιείται ένας ολόκληρος μηχανισμός αντίδρασης που περιλαμβάνει το σώμα, τον εγκέφαλο και τη συμπεριφορά. Σε βιολογικό επίπεδο, η αμυγδαλή στον εγκέφαλο δίνει το σήμα κινδύνου, με αποτέλεσμα να ενεργοποιείται το συμπαθητικό νευρικό σύστημα. Η καρδιά χτυπάει πιο γρήγορα, η αναπνοή επιταχύνεται, οι μύες τεντώνονται και το σώμα ετοιμάζεται είτε να αντιμετωπίσει την απειλή (fight), είτε να απομακρυνθεί (flight), είτε ακόμη και να παγώσει (freeze) αν δεν υπάρχει διέξοδος. Μία τέταρτη αντίδραση στον φόβο μπορεί να είναι η υποταγή σ’ αυτόν (fawn). Το άτομο δεν προσπαθεί ούτε να πολεμήσει ούτε να φύγει, αλλά επιδιώκει να κατευνάσει την απειλή μέσω υποταγής ή προσαρμογής. Παράλληλα, εκκρίνονται ορμόνες όπως η αδρεναλίνη και η κορτιζόλη, που δίνουν προσωρινά ενέργεια αλλά προκαλούν και έντονη εσωτερική ένταση.
Σε ψυχολογικό επίπεδο, ο φόβος συνοδεύεται από σκέψεις απειλής, ανησυχίας ή καταστροφικών σεναρίων, τα οποία ενισχύουν την αίσθηση πανικού. Οι αντιδράσεις αυτές, αν και δυσάρεστες, έχουν προσαρμοστικό χαρακτήρα. Μας προστατεύουν από άμεσους κινδύνους, όμως όταν παρατείνονται ή εμφανίζονται χωρίς πραγματική απειλή, μπορούν να εξελιχθούν σε εμπόδιο για την καθημερινή ζωή και την ψυχική ισορροπία.
Εκ γενετής ή επίκτητος;
Η διπλή φύση του συναισθήματος του φόβου μας δημιουργεί σύγχυση για το αν είναι μία φύσει ή θέσει συμπεριφορά για τον άνθρωπο. Από τη μία πλευρά, ορισμένοι φόβοι θεωρούνται βιολογικά προσδιορισμένοι και συνδέονται με την εξελικτική μας πορεία. Για παράδειγμα, ο φόβος για τα έντομα ή τα ερπετά που παρατηρείται ακόμη και στα βρέφη χωρίς προηγούμενο, δείχνει ότι η ανθρώπινη φύση κουβαλά μία μια έμφυτη προδιάθεση για συγκεκριμένους κινδύνους.
Από την άλλη πλευρά, μεγάλο μέρος των φόβων διαμορφώνεται μέσα από την εμπειρία και την κοινωνική μάθηση. Από πολύ μικρή ηλικία καταγράφουμε το περιβάλλον και τους γύρω μας με σκοπό την επιβίωση. Έτσι, μία βασική καταγραφή είναι αυτή των φόβων πρώτα των γονέων μας και ύστερα της ευρύτερης κοινωνίας. Παράλληλα, η κοινωνία μπορεί να μας καλλιεργήσει και πιο σύνθετους επίκτητους φόβους, όπως ο φόβος της αποτυχίας ή της απόρριψης. Συνεπώς, ο φόβος φαίνεται να είναι ένα διττό συναίσθημα. Γεννιόμαστε με μια βιολογική βάση που μας προδιαθέτει να αντιδρούμε σε απειλές, αλλά η κοινωνία διαμορφώνει αυτή την προδιάθεση.
Τελικά…
Ο φόβος είναι ένα υβριδικό συναίσθημα που συνδέει τη βιολογία με την κοινωνία. Μέρος του γεννιέται μαζί μας, ως εξελικτικός μηχανισμός επιβίωσης, ενώ άλλο μέρος του διαμορφώνεται από τις προσωπικές εμπειρίες και το κοινωνικό περιβάλλον. Καθώς αντιλαμβανόμαστε τον φόβο όχι μόνο ως ένστικτο αλλά και ως κοινωνικό και πολιτισμικό φαινόμενο, μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα τις αντιδράσεις μας, να τις διαχειριστούμε και να τις αξιοποιήσουμε για προσωπική ανάπτυξη.
