Το γονεοποιημένο παιδί είναι εκείνο που, αντί να βιώσει την παιδική ηλικία του μέσα σε ένα περιβάλλον φροντίδας και συναισθηματικής ασφάλειας, καλείται να αναλάβει τον ρόλο του ενήλικα μέσα στην οικογένεια. Η παιδική ηλικία, ως κρίσιμη περίοδος συναισθηματικής, ψυχοκοινωνικής και γνωστικής ανάπτυξης, διαταράσσεται όταν το παιδί μετατρέπεται σε φροντιστή των άλλων. Η αντιστροφή των ρόλων στο οικογενειακό σύστημα οδηγεί σε ένα παιδικό τραύμα. Το φαινόμενο αυτό, γνωστό ως γονεοποίηση, δεν αποτελεί πάντα αποτέλεσμα κακοποίησης ή προφανώς δυσλειτουργικών συνθηκών. Συχνά εμφανίζεται σε οικογένειες με συναισθηματικά ευάλωτους γονείς, χρόνιες δυσκολίες ή απώλειες. Έτσι, το παιδί καταπιέζει τις δικές του ανάγκες προκειμένου να διατηρήσει την οικογενειακή συνοχή.
Αίτια της γονεοποίησης
Ένα γονεοποιημένο παιδί μπορεί να είναι ένα παιδί που προέρχεται από ένα οικογενειακό περιβάλλον με πολλούς παράγοντες. Πιο συγκεκριμένα, σε πολλές περιπτώσεις το παιδί μεγαλώνει σε ένα πλαίσιο όπου η συναισθηματική διαθεσιμότητα του γονέα είναι περιορισμένη. Εκείνο μοιραία αισθάνεται ή και του μεταβιβάζεται άμεσα η ευθύνη να καλύψει αυτό το κενό. Τέτοια οικογενειακά πλαίσια συνήθως σχετίζονται με ψυχική ή σωματική ασθένεια του γονέα, εξαρτήσεις (αλκοόλ, ουσίες), χωρισμός, πένθος, ψυχολογική ανωριμότητα ή συναισθηματική ανεπάρκεια των γονέων. Το γονεοποιημένο παιδί δεν επιλέγει συνειδητά τον ρόλο αυτό, αλλά προσαρμόζεται ασυνείδητα, για να διατηρήσει τη σταθερότητα και την ασφάλεια της οικογένειας.
Συνέπειες στην ψυχολογία του παιδιού
Οι επιπτώσεις που βιώνει ένα γονειοποιημένο παιδί μπορεί να είναι πολλές και μακροχρόνιες. Αρχικά, ένα παιδί που τώρα βιώνει αυτή την κατάσταση, χάνει σιγά σιγά την αίσθηση της παιδικότητάς του. Καταπιέζει τις ανάγκες του και λαμβάνει όλο και περισσότερες ευθύνες ενήλικης ζωής. Επιπλέον, το γονεοποιημένο παιδί νιώθει ότι έχει ευθύνη για την ευημερία των γονέων ή των αδελφών του. Αυτό προκαλεί υπερδιέγερση του νευρικού συστήματος και συνεχή ανησυχία. Σε περιπτώσεις που οι ανάγκες των γονέων δεν ικανοποιούνται ή το παιδί δεν ανταπεξέρχεται με επιτυχία στις παράλογες απαιτήσεις που του φορτώνουν οι ενήλικες, μπορεί να αναπτύξει αισθήματα άγχους, φόβου, τελειομανίας ή και χαμηλής αυτοεκτίμησης και ανεπάρκειας.
Ένα γονεοποιημένο παιδί όταν θα ενηλικιωθεί δεν θα πετάξει αυτά τα χαρακτηριστικά εντελώς. Είναι πολύ πιθανό να τα εξελίξει σε μαθημένες συνήθειες από τις οποίες θα φιλτράρει τον κόσμο. Ένα βασικό στοιχείο του χαρακτήρα του πιθανόν να είναι η δυσκολία στην αυτογνωσία και την προσωπική του ταυτότητα. Το άτομο έχει μάθει να ικανοποιεί πρώτα τις ανάγκες των άλλων, με αποτέλεσμα να μην γνωρίζει πραγματικά ποιος είναι ή τι θέλει. Έτσι, μιλάμε για ένα άτομο συνεξαρτώμενο λίγο ή πολύ από τους άλλους. Υπάρχει μεγάλη δυσκολία ακόμα στην οριοθέτηση της ζωής τους. Έχουν μάθει πως μόνο όταν ικανοποιούν τα θέλω των άλλων είναι αρεστοί, ακόμα και όταν αυτό γίνεται σε βάρος του εαυτού τους.
Συνεπώς υπάρχει μεγάλος κίνδυνος η χρόνια παραμέληση του συναισθηματικού τους κόσμου να οδηγήσει σε κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές. Η τελειομανία και η υπερβολικές ευθύνες που έμαθαν άκριτα να λαμβάνουν από παιδιά, τους οδηγεί σε ψυχικό burnout. Τέλος, είναι πολύ πιθανό να αναπαράγουν ασυναίσθητα το ίδιο μοτίβο και στα δικά τους παιδιά.
Πρόληψη και παρέμβαση
Η πρόληψη του φαινομένου του γονεοποιημένου παιδιού ξεκινά με την ευαισθητοποίηση των γονέων και την ενίσχυση της ψυχοεκπαίδευσης. Οι γονείς χρειάζεται να μάθουν να αναγνωρίζουν πότε επιβαρύνουν το παιδί συναισθηματικά με υπερβολικές ευθύνες που δεν του αναλογούν. Είναι πολύ σημαντικό όταν ένας γονέας ή το περιβάλλον του αντιληφθεί ότι πέφτει σε αυτή την παγίδα να ζητά τη βοήθεια ενός ειδικού ψυχικής υγείας. Η ψυχοθεραπεία μπορεί να βοηθήσει τους γονείς να αντιμετωπίσουν τις ελλείψεις και τις ανασφάλειές τους, χωρίς να καταφεύγουν στο παιδί ως στήριγμα. Καίριο ρόλο παίζει κάπου εδώ και το σχολείο. Είναι υπεύθυνο για την ενημέρωση των γονέων και τον εντοπισμό τέτοιων ζητημάτων στα παιδιά. Όταν το γονεοποιημένο παιδί βοηθηθεί με μια κατάλληλη ψυχολογική παρέμβαση μπορεί να του επιτρέψει να επανασυνδεθεί με τις ανάγκες και τις επιθυμίες του. Έτσι, να διεκδικήσει επιτέλους τον χώρο που δεν του δόθηκε ως παιδί.
Τέλος…
Το γονεοποιημένο παιδί είναι το αόρατο παιδί που έμαθε να φαίνεται δυνατό για να επιβιώσει σε μια οικογένεια που χρειαζόταν φροντιστή. Είναι αυτό που μεγάλωσε πρόωρα, χωρίς να του επιτραπεί να είναι παιδί. Η γονεοποίηση δεν είναι μια σπάνια ή ακραία κατάσταση. Είναι ένα υπαρκτό ψυχολογικό φαινόμενο, με συχνές και συχνά ανομολόγητες συνέπειες. Αναγνωρίζοντας το φαινόμενο, μιλώντας γι’ αυτό και παρέχοντας υποστήριξη σε οικογένειες και παιδιά, μπορούμε να προλάβουμε την αναπαραγωγή του και να προστατεύσουμε την παιδική ηλικία ως ένα ιερό, αναντικατάστατο στάδιο ζωής.
