Ήρωες της λογοτεχνίας:
Από το θαλασσοδαρμένο ταξίδι του πολυμήχανου και φτεροπόδαρου Οδυσσέα μέχρι την τελική αγκυροβόλησή στην ποθητή Ιθάκη του, την γαλανομάτα Μούσα του Φίοντορ Ντοστογιέφσκι, Σοφία Σεμιόνοβνα Μαρμελάντοβα με την αλτρουιστική και υπομονετική φύση της μέχρι τις ξεθωριασμένες γραίες του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, τις μαυροντυμένες χήρες, τα «λιλιπούτια» ορφανά που σωριάζονται στις γωνιές των λέξεών του «κουβαλώντας» όλο το πάθος του κόσμου τούτου. Ήρωες σμιλευμένοι με την αποστροφή του κόσμου. Γήινοι, απτοί, αμαρτωλοί μα συνάμα τόσο «ιδανικοί». Κουρελιασμένοι κοντοστέκονται σε περιθωριακά, μισοσκότεινα δρομάκια- υποκατάστατα της «τέλειας» φύσης τους. Ή ανασυστήνονται μέσα από την αναγεννησιακή δύναμη του αλτρουισμού. Χάνονται μέσα στις ατέλειές τους, τη στιγμή που σκοντάφτουν σε απότομες τελείες και βραχώδεις παύλες. Ήρωες βουβοί σε ένα κόσμο που αρέσκεται σε σιγοψυθιρίσματα καθώς πνίγεται σε αντάρες και φουρτούνες.
“Και έπειτα τον είδα ακόμη, τον είδα εις γωνίας σκοτεινάς ρυπαρών καφενείων, αριστοκράτην ρακένδυτον, περιμένοντα με αγωνίαν το καλαμάρι και την πέναν, που του είχε αρπάσει ο πρώτος τυχών από τους θαμώνας δια να γράψη μίαν χυδαίαν επιστολήν», περιγράφει ο Π. Νιρβάνας σε κείμενό του, στο 15/νθήμερο μυτιληναϊκό περιοδικό Χρυσαυγή, στις 15.10.1910.
Στις σκοτεινές γωνιές των εποχών στέκουν ήρωες που ξέπεσαν από τους ονειρικά πλασμένους εαυτούς τους. «Κακοί» ως υμνητές μιας θρηνητικής ελεγείας για το απότομο σταμάτημα του αλτρουισμού σε χρόνους που διψούν για λίγες σταγόνες εγωισμού. Ήρωες και κακοί ένα καθρέφτισμα της φλύαρης κοινωνίας μας. Ήρωες και κακοί που συγκατοικούν στα μύχια του μυαλού μας μέχρι να ορθωθούν ως φωτεινά πρότυπα ή μισητά παραδείγματα τις στιγμές που αναζητούμε εναγωνίως μία σανίδα σωτηρίας.
Πώς θα μεταμορφώνονταν άραγε οι ιστορίες τους χωρίς ένα ατελείωτο υφαντό από αποχρώσεις του φωτός και του σκότους; Ποια δύναμη μας παροτρύνει να ακολουθήσουμε τα βήματά τους; Πόσο «οικείοι» φαντάζουν στη δική μας ιστορία;
Ο λογοτεχνικός Δαρβινισμός επιχειρεί να ερμηνεύσει τη μυθοπλασία με κανόνες της εξελικτικής θεωρίας. Χαρακτηρίζει τις ιστορίες αυτές ως ένα είδος «υποκατάστατης εμπειρίας». Μία προσομοίωση που μας επιτρέπει να γευτούμε προκλήσεις χωρίς την βίωση των αναπόσπαστων συνεπειών τους. Πολλαπλοί ήρωες μας συστήνουν διαφορετικά σενάρια σε μελλοντικά παρόμοια περιστατικά.
Σύμφωνα άλλωστε με νεόκοπα πορίσματα μελετών fMRI η διαδικασία της ανάγνωσης βρίθει χαρακτηριστικών που συντείνουν σε «υποκατάστατη εμπειρία». Άνθρωποι με ιστορικό περιήγησης σε τρομακτικές περιγραφές βγαλμένες από τον φαντασιακό κόσμο του Χάρι Πότερ εμφάνισαν αυξανόμενους δείκτες απόκρισης στο «δίκτυο ενσυναίσθησης». Στο ερευνητικό μικροσκόπιο του Jonathan Gottschall βρέθηκαν το 2003, ένα σύνολο 1.500 λαϊκών διηγήσεων από κάθε γωνιά του πλανήτη με το θέμα που μονοπώλησε εν γένει το συγκεκριμένο δείγμα να περιελίσσεται γύρω από τη θεματική του γάμου. Το 64% των χαρακτήρων συντόνισαν όλες τους τις ενέργειες στο ατελείωτο κυνήγι της αληθινής αγάπης.
Με τη διάκριση των ηρώων σε καλούς και κακούς αλλά και την αναγκαιότητα ταύτισης, πληρούται η ψυχολογική ανάγκη να βιώσουμε ρεαλιστικά «ουτοπικές» καταστάσεις. Ο μηχανισμός ταύτισης άλλωστε αναδείχθηκε σε ένα θεμέλιο λίθο της θεωρίας του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, κατά τον οποίο ο θετικός ήρωας στον λογισμό του αναγνώστη αποβαίνει ένα παράδειγμα προς μίμησην ενώ ο «σκοτεινός» φωτεινό παράδειγμα προς αποφυγήν.
Από την “Ποιητική” του Αριστοτέλη μέχρι το δράμα “Μάνα Κουράγιο” του Μπρεχτ.
Η «τραγωδία» σύμφωνα με τον Αριστοτέλη προσκαλεί τον θεατή με εργαλεία το έλεος και το πάθος των αναξιοπαθούντων ηρώων, με λόγο ηδύ(γλυκό) σε ένα αδιάκοπο ταξίδι στην εσωτερική και εξωτερική δράση των ηρώων με τελικό προορισμό την κάθαρση. Οι θεατές μέσω ενός γιγαντιαίων διαστάσεων πρωτόγνωρου ζυμώματος βιώνουν τον ανθρώπινο μύθο στο τραγικό μεγαλείο του. Το μαγικό νέκταρ της τέχνης, η λύτρωση, κατακρημνίζει τα δεσμά του ανθρώπου, ξεγυμνώνοντάς από τα γήινα πάθη. Άνθρωποι ψυχολογικά έγκλειστοι καταπατούν τα όριά τους ωσάν απελευθερωτές από τις επιταγές της Μοίρας.
Ο δραματουργός Μπρεχτ ματαιόπονα επιδόθηκε σε μία πάλη με την αναπόφευκτη προοπτική της ταύτισης για να οδηγηθεί σε μια παταγώδη ήττα. Τα μάτια του λογοτέχνη ή του εικονολήπτη εστιάζουν συχνότερα σε καλούς χαρακτήρες εκβιάζοντας την ταύτιση των θεατών με αυτούς. Άραγε η άμεση εμπλοκή μας σε αναγνώσματα που βολιδοσκοπούν τις πτυχές μιας μάχης ανάμεσα στο καλό και το κακό καλλιεργούν τα συνεργατικά μας ένστικτά;
Στο περιθώριο μιας δημοσίευσης το 2012 στο περιοδικό Personality and Social Psychology, μια ομάδα ερευνητών ζήτησε από τα αντικείμενα της έρευνας να αναγνώσουν αφηγήσεις με διαφορετικά πρότυπα ηρώων. Μερικές ιστορίες φιλοξενούσαν χαρακτήρες –μέλη μειονοτικών ομάδων. Εν συνεχεία κλήθηκαν να απαντήσουν σχετικά με τις αξίες και τις προκαταλήψεις τους. Οι αναγνώστες που συσχετίστηκαν με μειονοτικούς χαρακτήρες ανέπτυξαν θετική στάση για αυτήν την ομάδα των χαρακτήρων. Παράλληλα απέκρουσαν τη γέννηση οποιουδήποτε στερεοτύπου (Kaufman et al., 2012).
Έχουμε ηρωικό ένστικτο;
Ορμώμενος από το παράδειγμα της πρόσφατης δολοφονίας του βουλευτή Jo Cox και της γενναίας συμπεριφοράς του 77χρονου συνταξιούχου Bernard Kenny που ενεπλάκη στην επίθεση με κίνδυνο της ασφάλειάς του, ο David Rand στο Πανεπιστήμιο Yale κινούμενος στη μελέτη του ηρωισμού ανακάλυψε ότι το ένστικτο λανθάνει πίσω από την ακραία μορφή αλτρουισμού των καθημερινών ηρώων.
Ο Rand απευθυνόμενος στο Carnegie Hero Fund, ένα φιλανθρωπικό ίδρυμα ανταμοιβής πολιτών που διακινδύνευσαν τη ζωή τους προς διάσωση των άλλων, συγκέντρωσε 50 λογαριασμούς «ακραίου» αλτρουισμού. Μία ομάδα ανεξάρτητων συμμετεχόντων προχώρησε στην αξιολόγηση αυτών των αναφορών και την κατάταξή τους σε σκόπιμες ή διαισθητικές πράξεις. Ένα ποσοστό πράξεων της τάξεως του συντριπτικού 90% εκτιμήθηκε από τους ψυχολόγους ως διαισθητικό. Η σταδιακή σπορά του αλτρουισμού ως συνήθεια αποδεικνύει κατά τον Rand ότι τα ηρωικά γεγονότα συνιστούν την κορυφή μιας κατά τα άλλα γενναιόδωρης ζωής.
Ήρωες και «κακοί» αληθινά ή αλτρουιστικά πλασμένοι, με φωτεινά ή σκοτεινά προσωπεία, αλέθονται στο μύλο της ζωής μας. Στέκουν εκεί για να μας υπενθυμίζουν συνεχώς τη βαθιά μνησίκακη ή αλτρουιστικά σμιλευμένη φύση του ανθρώπου. Ήρωες που εκπίπτουν στα περιθώρια των γραμμών. Ή ήρωες που φωτοβολούν στο επίκεντρο.
Πηγές:
- Heroes and villains, ανακτήθηκε από www.thepsychologist.bps.org.uk (τελευταία πρόσβαση στις 20/09/2020)
- Το κακό στον χαρακτήρα, ανακτήθηκε από www.terrapapers.com (τελευταία πρόσβαση στις 20/09/2020)
