Το ζήτημα των προσδοκιών απλώνει τις ρίζες του σε πάρα πολλά επιμέρους θέματα στα οποία θα άξιζε να ρίξουμε φως. Άμεσα συσχετιζόμενο με τις προσδοκίες είναι η αναγνώρισή μας από τους άλλους και ο έπαινος.
Τιμωρία και επιβράβευση
Στον χώρο της ψυχολογίας και δη στο πεδίο του Συμπεριφορισμού, μια κυρίαρχη θεωρία, είναι αυτή του F. Skinner, που μιλά για την τιμωρία και την επιβράβευση. Σύμφωνα με τη θεωρία του, είναι απαραίτητο μια συμπεριφορά να συνοδεύεται από την τιμωρία ή την επιβράβευση αντίστοιχα, ώστε να ενισχύεται θετικά ή αρνητικά. Ακόμα και σήμερα το δίπολο αυτό είναι πανταχού παρόν σε κάθε είδους συμπεριφορά και θα λέγαμε μάλιστα πως η τιμωρία είναι ίσως πιο συχνή. Απεναντίας σπάνια κάποιος θα μας επιβραβεύσει για μια καλή συμπεριφορά, παρ’ όλο που μπορεί να το περιμένουμε. Κι αν η προσδοκία μας δεν εκπληρωθεί, ενδέχεται να σταματήσουμε να συμπεριφερόμαστε με τον ίδιο τρόπο. Προβάλλοντας μάλιστα σαν δικαιολογία-αιτία ότι ο άλλος δεν εκτιμά αυτό που κάνουμε.
Ένα εύλογο ερώτημα που εγείρεται είναι «ποιον ωφελεί η συμπεριφορά μου;»
Φαντάζει κάπως λάθος να έχουμε μια καλή συμπεριφορά την οποία να αναστέλλουμε στην απουσία επιβράβευσης. Το αντίθετο βέβαια δε θα λέγαμε πως είναι λάθος, καθώς το να διορθώσουμε μια κακή συμπεριφορά ύστερα από μια τιμωρία, είναι λειτουργικό για εμάς. Το κλειδί και η διαφορά ανάμεσα στις δύο περιπτώσεις είναι πως την επιβράβευση την αναμένουμε. Ενώ την τιμωρία όχι. Πού μπορούμε να αποδώσουμε την αιτία της προσδοκίας;
Κάτω από τη σκιά των άλλων
Η επιβράβευση κι η τιμωρία μας ακολουθούν παντού, είτε το καταλαβαίνουμε, είτε όχι και κρύβουν μια τεράστια παγίδα. Όταν συμπεριφέρομαι με έναν Α τρόπο και προσδοκώ την επιβράβευση ή την αναγνώριση, τότε είναι βέβαιο πως ζω κάτω από τη σκιά των άλλων. Δεν πράττω για μένα, αλλά για την αναγνώριση των άλλων και με μεγάλη προθυμία τροποποιώ την συμπεριφορά μου. Μια βασική απάντηση λείπει από αυτούς τους ανθρώπους: «Ποιος είμαι;» Σίγουρα τώρα η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από ζητήματα αυτογνωσίας. Διότι αν κάποιος ζει για να εκπληρώσει τις προσδοκίες των άλλων, δε γνωρίζει τι θέλει για τον εαυτό του, αλλά τι θέλουν οι άλλοι να γίνει. Αυτή φυσικά είναι μια σχέση αμφίδρομη. Ούτε οι άλλοι ζουν για να εκπληρώνουν τις δικές μας προσδοκίες. Αυτό σημαίνει πως αν κάποιος δε συμπεριφέρεται όπως θέλω, δεν έχω το δικαίωμα να του θυμώσω. Κι έτσι οι προσδοκίες καταλύονται.
Ζήτημα ευθύνης
Από πού πηγάζει άραγε η ανάγκη μας να προσδοκούμε την αναγνώριση, άρα να ζούμε για να εκπληρώνουμε τις προσδοκίες των άλλων; Αρχικά, ας παραδεχτούμε πως για να δημιουργείται σε κάποιον μια προσδοκία, έχει λάβει ένα ερέθισμα από την άλλη πλευρά. ‘Εχει ψυχανεμιστεί κάτι στην ατμόσφαιρα που τον κάνει να αναμένει μια συγκεκριμένη συμπεριφορά. Είναι σαν να δημιουργείται κατά κάποιο τρόπο μια άρρητη σχέση συνεξάρτησης. Ο ένας έχει ανάγκη τον άλλον. Ο Α που δρα για να λάβει αναγνώριση από τον Β, ίσως να μην έχει τη δύναμη να αναλάβει μόνος του το βαρύ αυτό φορτίο που ονομάζεται ‘’ευθύνη’’. Ο Β από την άλλη οσφραίνεται την αδυναμία του Α και βρίσκει το πρόσφορο έδαφος για να αναμένει από αυτόν ορισμένες συμπεριφορές. Ο Α με τη σειρά του προσπαθεί να εκπληρώσει τις προσδοκίες του Β και η ιστορία συνεχίζεται μέχρι να απελευθερωθούν ο ένας από τα δεσμά του άλλου.
Ένας φαύλος κύκλος
Το ερώτημα που καλούμαστε να απαντήσουμε όσον αφορά αυτόν που προσδοκά, είναι ποια είναι η δική του ανάγκη να περιμένει από τους άλλους να συμπεριφέρονται με έναν επιθυμητό για τον ίδιο τρόπο; Σίγουρα σε μια τέτοια κατάσταση βασιλεύουν η απογοήτευση και το άγχος, γιατί δεν είναι βέβαιο πως οι άλλοι πάντα θα ανταποκρίνονται στις προσδοκίες μας. Συνεπώς το να ζούμε με τις προσδοκίες μας για τους άλλους δεν μας επιτρέπει να αντιληφθούμε κάποιον ως κάτι εντελώς εξωτερικό, αλλά ως κάτι που αποτελεί δική μας προέκταση. Τέτοιες προσωπικότητες είναι οργανωμένες σε ένα ναρκισσιστικό φάσμα και ενδέχεται να φέρουν εξουσιαστικά χαρακτηριστικά.
Ο αντίστροφος εγωισμός
Ίσως διαβάζοντας τις παραπάνω ιδέες, κάποιος να έλεγε πως μια συμπεριφορά που βασίζεται στην αδιαφορία των άλλων, όσον αφορά την εικόνα που σχηματίζουν για εμάς, τις προσδοκίες τους κ.λπ., να είναι εγωιστική. Ας το σκεφτούμε όμως αντίστροφα. Ο καθένας ζει για τον εαυτό του. Αυτό σημαίνει ότι έχουμε διαμορφώσει μια συγκεκριμένη προσωπικότητα κι έναν χαρακτήρα που μας αντιπροσωπεύει. ‘Εχουμε όνειρα, φιλοδοξίες, πεποιθήσεις στάσεις, και μια σειρά πολλών άλλων χαρακτηριστικών που συνθέτουν τη μοναδικότητά μας. Ο τρόπος ζωής μας σίγουρα περιστρέφεται γύρω από όλα αυτά. Όταν όμως ξαφνικά αρχίζουμε να συμπεριλαμβάνουμε στα παραπάνω και την γνώμη των άλλων για εμάς, αφενός χάνουμε τα δικά μας κριτήρια για το ζην κι αφετέρου δεν είμαστε ελεύθεροι να επιλέξουμε πως θα ζούμε. Κι αυτό γιατί μας στοιχειώνει η έγκριση των άλλων.
Η αδιαφορία για την γνώμη των άλλων δεν θα έπρεπε να θεωρείται μια εγωιστική στάση, το ίδιο και η φράση «ζω για εμένα»
Το να είμαι το επίκεντρο των ενδιαφερόντων μου δεν με κάνει ένα εγωκεντρικό άτομο, αλλά ένα ελεύθερο άτομο. Στην τελική, ίσως είναι και απαραίτητος κάποιος εγωισμός, εάν αυτό προϋποθέτει την εξασφάλιση μια ελεύθερης ζωής που δεν ανησυχώ για αποδοχή από τους άλλους.
Ίσως ακούγεται αρκετά ρηξικέλευθο το να μην πρέπει να ζει κανείς κάτω από τη σκιά των άλλων. Να μην έχει ανάγκη για αναγνώριση, να μην επιθυμεί την επιβράβευση και να μπορεί να αναλάβει όλη την ευθύνη της συμπεριφοράς του. Αλλά και να είναι σε θέση να φέρεται βάσει των δικών του κριτηρίων. Πράγματι ανάμεσα σε όλο αυτό το βαρύγδουπο κλίμα και την ελάφρυνση από όλα αυτά, είναι λογικό να διαλέγει κανείς το δεύτερο. Να εναποθέτει στους άλλους τη ζωή του, ειδικά αν της προσδίδει μικρή αξία. Ωστόσο, ας αναρωτηθούμε ποιο τίμημα πληρώνουμε όταν οι άλλοι αναλαμβάνουν να ζουν για εμάς κι αντίστοιχα. Όταν επιλέγουμε να ζήσουμε ελεύθεροι κουβαλώντας το αντίστοιχο φορτίο.
Άλλωστε όπως υπογραμμίζει κι ο Χορχέ Μπουκάι στα φύλλα πορείας:
“ο δρόμος της αυτοεξάρτησης είναι ένας δρόμος μοναχικός και πρέπει να χαθούμε πολλές φορές πριν τον βρούμε”
