Ψυχολογία του όχλου: η δυναμική της αγέλης

«Είμαι ο όχλος, το πλήθος, η μάζα. Ξέρετε ότι όλο το σπουδαίο έργο του κόσμου γίνεται μέσα μου; “-Carl Sandburg

Ένας. Και άλλος ένας. Και ένας ακόμη. Η δεσποτική δύναμη των αριθμών έναντι της τυραννίας των ανώνυμων πολλών. Σκόρπιες μονάδες που στοιβάζονται ωσάν πλίνθοι ατάκτως ερριμμένοι σχηματίζουν μια «ανθρώπινη γροθιά» που κατεδαφίζει δυσθεώρητους τοίχους, ισοπεδώνει την «ελεύθερη» ανθρώπινη σκέψη, σμπαραλιάζει κάθε τι διαφορετικό, ανόμοιο, ξεχωριστό, σαν «μια μπότα που συντρίβει το ανθρώπινο πρόσωπο-για πάντα». Η δύναμη των πολλών μετατρέπεται σε αδυναμία του ενός. Εγώ και Εσύ δυο μονάδες που αθροίζονται στον συμφυρμό του Εμείς.  Πλημμυρίδα καλοντυμένων διαδηλωτών που διατρέχουν το κέντρο του Παρισιού υπό τις εύηχες ψαλμωδίες μιας ομάδας παιδιών το 1848 παραχωρούν τη θέση τους στο κολαστήριο της 23^ης Φεβρουαρίου.

Η φιλειρηνική διαμαρτυρία κατά των μυωπικών πολιτικών χειρισμών του Louis Phillipe, ύστατου κατόχου του βασιλικού αξιώματος που γνώρισε ένα επαίσχυντο πολιτικό «ξήλωμα» μετατρέπεται σε ένα ιδεολογικό «σφαγιαστήριο». Λίγα τετράγωνα πιο πέρα ένας δημοσιογράφος «τρομάζει από την όψη ενός κυρίου που, χωρίς το καπέλο του, έτρεξε στη μέση του δρόμου, και άρχισε να καταδιώκει τους περαστικούς. Στα όπλα» μονολόγησε «Προδοθήκαμε.» «Το αποτέλεσμα ήταν ηλεκτρικό», έγραψε αργότερα ο δημοσιογράφος . «Κάθε άνδρας πήρε τον γείτονά του από το χέρι, και σε όλο και μεγάλο βαθμό δόθηκε το σήμα ότι ολόκληρο το σύστημα πρέπει να πέσει». Μια παλίρροια ταραχοποιών που επιδίδονται σε έναν καταιγισμό λεηλασιών πυροδοτεί μια στρατιωτική κτηνωδία πλησίον του Hôtel des Capucines καταμετρώντας δεκάδες τραυματισμούς ανδρών και γυναικών.

Ψυχολογία του όχλου-Gustave Le Bon

Αρκετές δεκαετίες αργότερα η εκρηκτική αυτή δυναμική του «συλλογικού νου» το 1895 κέντρισε το πρώτο συντονισμένο επιστημονικό πόνημα για την αποκωδικοποίηση της ψυχολογίας του όχλου, του Gustave Le Bon «The Crowd: A Study of the Popular Mind». «Ένα πλήθος είναι σαν ασθενής σε γιατρό, υπνωτισμένος στον υπνωτιστή», έγραψε ο Μπιλ Μπουφόρντ, στο βιβλίο του «Μεταξύ των κακοποιών», τα «έργα και ημέρες» δηλαδή των συμμοριών Άγγλων ποδοσφαιρόφιλων που επιδόθηκαν σε ιερές εκστρατείες στο δόγμα του χουλιγκανισμού.

Advertisements

«Ήταν σαν ολόκληρο το πλήθος να μοιράζεται μια υπεράνθρωπη έμπνευση. Φαινόταν διαφορετικό από τους πρώην εαυτούς τους. Υπήρχε περισσότερη τρέλα στο τρέξιμο τους, περισσότερη δύναμη στα χέρια τους, η σπίθα στα μάτια τους ήταν φλογερή και εμπνευσμένη, οι μύες του σώματός τους πιο ισχυροί» σημειώνει ο αυτόπτης μάρτυρας μιας σύρραξης έναντι βυζαντινού αυτοκράτορα τον 11^ο αι.

Πώς όμως από την καλοήθεια των οργανωμένων συλλογικών διαμαρτυριών τη δεκαετία του 1960 στο βωμό κατάκτησης των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Αμερική υπό την ηγεσία ενός «ποιμένα» φτάσαμε στο πολιτικό παροξυσμό του Καπιτωλίου εν έτει 2021;

Σύμφωνα με τους ψυχολόγους του όχλου με αφετηρία την Γαλλία του 19^ου αι. μέσα από τη συστηματική εποπτεία της συλλογικής συμπεριφοράς των πολλών, οι άνθρωποι κάτω από την προσωπίδα της ανωνυμίας οδηγούνται σε διολίσθηση με την πεποίθηση ότι δε θα θεωρηθούν υπαίτιοι για τις πράξεις τους. Πίσω από το απροσπέλαστο τείχος των πολλών κρύβονται οι «μεμονωμένες» ευθύνες του ενός. Μάσκες, κουκούλες ή άλλες καλύπτρες κατά τον Andrew Silke σε μια μελέτη του Πανεπιστημίου του Λέστερ περί της βίας στη Βόρεια Ιρλανδία συντείνουν σε μια εντατικοποίηση παραβατικών φαινομένων βανδαλισμού, λεηλασίας και αποκλίνουσας συμπεριφοράς.

Το φαινόμενο της “αποδιαίρεσης”

Η κουκούλα της ανωνυμίας σκεπάζει το αίσθημα ενοχής ζώνοντας σαν χαλινάρι τις σκέψεις των μασκοφόρων.  Το φαινόμενο του θεατή ή αλλιώς η αποδιαίρεση των ψυχολόγων τέθηκε στον πυρήνα της ερευνητικής προσπάθειας της αναπληρώτριας καθηγήτριας ψυχολογίας, Debra Lieberman, αποκαλύπτοντας την μειωμένη πρόθεση των ανθρώπων να συνδράμουν σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης ή μεσούσης μιας εγκληματικής ενέργειας με την παρουσία άλλων. Οι ενέργειες των ανθρώπων σε ομάδες διαφέρουν από τις μεμονωμένες ενέργειες του ενός.

«Είναι απλώς ένα κομμάτι του λογισμού – Αν είμαι ο μόνος που στέκεται και δεν κάνω τίποτα, φταίω. Αν υπάρχουν δύο άτομα, φταίω μόνο το 50%. Έτσι, οι άνθρωποι είναι πολύ ευαίσθητοι στις πιθανότητες στόχευσής τους, τιμωρίας και κατηγορίας για συγκεκριμένα πράγματα. Αυτό το είδος «ηθικής ψυχολογίας» διέπει πολλά από αυτά που κάνουμε », επεσήμανε η Lieberman.

Οι ανθρώπινες μονάδες δηλαδή τείνουν να λησμονούν προσωπικά πρότυπα, ισοπεδώνοντας την ατομική κλίμακα αξιών και ηθών καθώς συσφίγγονται από τα στενά δεσμά ενός οργίλου συνόλου με ελευθεριάζοντα όρια και φραγμούς. Τα αρχέγονα, ζωώδη, αιμοδιψή ένστικτα των ανθρώπων τροφοδοτούν τις συνειδήσεις των μαζών, κατά τον Πατέρα της ψυχολογίας, Sigmund Freud, οικοδομώντας κοινωνίες που λοξοδρομούν για να καταλήξουν τελικά σε μια πλήρη εξαθλίωση, στην μηδαμινότητα του απόλυτου χάους. Ο πατέρας των «Δημοσίων Σχέσεων», Edward Bernez, μαθητής και ανιψιός του Freud «χειραγώγησε τον κόσμο κάνοντας τον να πιστεύει ότι δεν θα είχε πραγματική δημοκρατία χωρίς καπιταλισμό και ελεύθερη αγορά.»

Ευτελίστε το χαρακτήρα των στρατιωτών και δεν θα έχετε παρά τους όχλους του Ξέρξη. Εξυψώστε τον χαρακτήρα, και θα έχετε τους πολεμιστές του Αλεξάνδρου.

Η μονόφθαλμη παραφροσύνη πολιτικών δυναστών όπως του Χίτλερ και του Μουσολίνι κατά τον Gustave Le Bon θεριεύει συνεχώς μέσα από την τροφοδότηση του πλήθους  με παραλυτικές, εθιστικές τεχνικές ψυχολογίας του όχλου. Βασική αρχή της στρατηγικής η αποδέσμευση των ανθρώπων από τον εαυτό τους με την συμμετοχή σε ένα ανώνυμο πλήθος. Το πλήθος ή αλλιώς ο όχλος, ορίζεται, κατά τον GustaveLeBon, ως «η συνένωση ανθρώπων, από ψυχολογική άποψη, η οποία αποκτά καινούργια χαρακτηριστικά από αυτά των ατόμων που την συναποτελούν», καθώς πραγματώνεται μια στροφή των μελών προς έναν κοινό σκοπό, μια «συλλογική ψυχή». Το ανώνυμο πλήθος ως μια μορφή α-κοινοτικής δομής διαποτιζόμενο από βαθιά στερητικά, συλλογικά αισθήματα, εγείρεται από έντονες πράξεις ασυδοσίας, κοινωνικής μοχθηρότητας, οδηγούμενο σε χιμαιρικές επαναστάσεις που αποσκοπούν στην βελτίωση μιας κατάστασης ή στην αποκατάσταση του δικαίου.

Ο τελικός πολυπόθητος σκοπός φαντάζει ως ένα βιολογικό προϊόν που γεννάται μέσα από μια ιδέα, εκκολάπτεται κατόπιν στη ψυχή του πλήθους, τρέφεται από το πλεονασματικό συναίσθημα του όχλου για να κατακτήσει τον συλλογικό νου. Ο ενστερνισμός βίαιων και ενίοτε παράλογων συναισθημάτων που οπλίζει τις ανεξέλεγκτες διαθέσεις έναντι κάθε «οδοφράγματος», συναντά σε μια αρχική φάση την επιδίωξη σωφρονισμού από τους θεσμούς η οποία εκλαμβάνεται ως μια απόπειρα αποστέρησης του δικαιώματος συλλογικού σκοπού.

Η συνείδηση του ανώνυμου όλου

Ο συλλογικός νους του επικίνδυνου πλήθους μετουσιώνεται σε ένα εκκολαπτήριο αμετροεπών πράξεων εγκληματικής μανίας. Το ανώνυμο όλον μετατρέπεται σε μια ωρολογιακή βόμβα που καιροφυλαχτεί να προκαλέσει μια άνευ όρων σαρωτική «κοινωνική έκρηξη», καίγοντας με την πύρινη λάβα της το σωστό και το λάθος, το νόμιμο και το παράνομο, το άσπρο και το μαύρο. “Κάθε ομάδα έχει έννοιες για το σωστό και το λάθος και είναι πάντοτε δυνατό να εξοργισθούν οι άνθρωποι καταπατώντας τις έννοιες της νομιμότητας”, υποστηρίζει ο καθηγητής Ράιχερ. Η παντοδυναμία μιας ανώνυμης ασυνείδητης ταυτότητας του πλήθους παρακινεί τον άνθρωπο σε μια συνεχή όρμηση προς την επιστροφή στην νήπια ή πρωτόγονη κατάσταση, σε μια παλινδρόμηση στον φαινότυπο των παρορμητικών ενστίκτων συμπεριφοράς.

«Οι μάζες δεν επαναστατούν ποτέ από μόνες τους και δεν επαναστατούν ποτέ μόνο και μόνο γιατί καταπιέζονται. Μάλιστα, όσο δεν τους επιτρέπεται να έχουν μέτρο σύγκρισης, ούτε καν παίρνουν είδηση πως καταπιέζονται.»-George Orwell, 1984

Τα συναισθήματα-ιοί όπως σημειώνει η ιδρυτής του Vox Institute, καθηγήτρια ψυχολογίας Branka Zei, τα οποία εδράζονται νευρολογικά στους «αντανακλαστικούς νευρώνες», πυρπολούν τους δείκτες της ανθρώπινης συμπεριφοράς, προκαλώντας μια ταχύτατη αντίδραση συνυφασμένη με την επιβίωση. «… ο ρήτορας θα πρέπει με τον λόγο του να φέρνει τους ακροατές του στην κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι θυμωμένοι άνθρωποι, να παρουσιάζει τους αντιπάλους του να ευθύνονται για πράγματα που προκαλούν την οργή των ανθρώπων και, ακόμη, να τους παρουσιάζει με τα χαρακτηριστικά των ατόμων με τα οποία οι άνθρωποι οργίζονται», αναφέρει στην ρητορική του ο Αριστοτέλης παραλληλίζοντας τα συναισθήματα με βαθύτερα εδραιωμένες αισθήσεις που «παραλύουν» τις αντιστάσεις των ανθρώπων.

Η δυναμικότητα μιας ενδεούς σε αποδείξεις βεβαιότητας που οδηγείται μέσω της επανάληψης στην ενσωμάτωσή της στον «συλλογικό νου» ως παραδεδεγμένης πλέον αλήθειας, εκκινεί ένα καταιγιστικό ρεύμα μεταδοτικότητας.  Αρματώνει παράλληλα το οπλοστάσιο ενός «ποιμένα» που φιλοδοξεί να ενδυθεί τον ρόλο του ηγέτη. Η μολυσματική ροπή των συναισθημάτων-μικροβίων που ενισχύουν την έντονα μιμητική ροπή ανθρώπων και ζώων, τα οποία παρατάσσονται σε ομάδες-αγέλες, κατά την Branka Zei, επιστρατεύεται ως μέσο διάδοσης συλλογικών ιδεολογιών και πεποιθήσεων.

Η εξέγερση των συναισθημάτων-μικροβίων που κατακλύζουν το εξεγειρόμενο πλήθος οδηγεί σε μια «απαρτία» του ανώνυμου πλήθους που λαμβάνει τα όπλα σε «σταυροφορίες» για την απόδοση δικαιοσύνης, την εκπλήρωση του συλλογικού στόχου. Τάγματα μαζών θεριεύουν με τις «φιλοδοξίες» των λίγων ηγετών που ετοιμάζουν «Δούρειους ίππους» για να κατακτήσουν τον συλλογικό νου.

Πηγές:

• Ο Τραμπ, η ψυχολογία του όχλου και ο Αριστοτέλης, ανακτήθηκε από www.polismedia.gr, τελευταία πρόσβαση στις 24/02/2021
• Making Sense of the ‘Mob’ Mentality, ανακτήθηκε από www.nytimes.com, τελευταία πρόσβαση στις 24/02/2021
• The myth of the mob: How crowds really work, ανακτήθηκε από www.bbc.com, τελευταία πρόσβαση στις 24/02/2021
• Scholars examine the mob mentality, ανακτήθηκε από www.news.miami.edu, τελευταία πρόσβαση στις 24/02/2021
• Trump mob mentality: A charismatic leader with an armed following and a Capitol target, ανακτήθηκε από eu.usatoday.com, τελευταία πρόσβαση στις 24/02/2021
• Letters: Mob mentality is a frightening phenomenon, ανακτήθηκε από www.chicagotrubune.com, τελευταία πρόσβαση στις 24/02/2021
• The Psychology of Mob Mentality, ανακτήθηκε από www.psychologytoday.com, τελευταία πρόσβαση στις 24/02/2021
• The secret science that rules crowds, ανακτήθηκε από www.bbc.com, τελευταία πρόσβαση στις 24/02/2021