Η τιμωρία, ως μέσο διαπαιδαγώγησης, είναι ένα θέμα που απασχολεί τόσο τους γονείς όσο και τους εκπαιδευτικούς. Είναι το πιο άμεσο και βασικό μέσο που χρησιμοποιούν οι ενήλικες για την τροποποίηση της ανάρμοστης συμπεριφοράς των παιδιών.
Σύμφωνα με τον Kazdin (1989) υπάρχουν δύο πτυχές τιμωρίας: Η πρώτη πτυχή είναι το αντίξοο, δηλαδή το δυσάρεστο, που θεωρείται ερέθισμα αποστροφής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι όταν ο γονιός χτυπάει το παιδί που παραπονιέται και γκρινιάζει. Επίσης, όταν ο εκπαιδευτικός τιμωρεί τους μαθητές που μιλούν κατά τη διάρκεια του μαθήματος. Αυτές οι δύο περιπτώσεις μας δείχνουν ότι κάτι δυσάρεστο ακολουθεί την ανάρμοστη συμπεριφορά του παιδιού.
Η δεύτερη πτυχή τιμωρίας είναι το θετικό, δηλαδή το ευχάριστο, που εξαφανίζεται μετά από μια αντίδραση. Για παράδειγμα, όταν ένα παιδί κοροϊδεύει ένα άλλο παιδί στο προαύλιο, ο δάσκαλος θα το στείλει στην αίθουσα για τιμωρία. Άλλο παράδειγμα, είναι όταν η έφηβη επιστρέφει από την έξοδό της μετά την επιτρεπόμενη ώρα που έχει συμφωνηθεί, τότε οι γονείς θα της απαγορεύσουν να βγει την επόμενη φορά. Αποδεικνύεται, λοιπόν, ότι κάτι δυσάρεστο θα συμβεί μετά από μια μη επιθυμητή συμπεριφορά.
Πώς λειτουργεί η τιμωρία και πότε γίνεται αποτελεσματική;
Ερευνώντας τους ψυχολογικούς μηχανισμούς που βρίσκονται πίσω από την τιμωρία, καταλήγουμε πως υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητά της :
Πρόγραμμα στην τιμωρία: Η τιμωρία τείνει να είναι πιο αποτελεσματική όταν συμβαίνει πάντα κατόπιν συγκεκριμένης συμπεριφοράς και όχι αραιά και διακεκομμένα στην ίδια συμπεριφορά. Σε περίπτωση παύσης της τιμωρίας, η επανεμφάνιση της αρχικής τιμωρίας συνήθως είναι ισχυρότερη απ’ ότι όταν η τιμωρία δίνεται κάθε φορά. Με τη διαπίστωση,ωστόσο, της συμμόρφωσης του παιδιού ή έστω τη μείωση της προβληματικής συμπεριφοράς, η τιμωρία θα πρέπει να ελαττώνεται και να δίνεται διακεκομμένα, με σκοπό την αποφυγή της επανεμφάνισής της.
Ένταση της τιμωρίας: Η τιμωρία πρέπει να είναι ήπιας μορφής, καθώς η αύξηση της έντασής της μπορεί να επιφέρει τα αντίθετα αποτελέσματα.
Πηγή της Ενίσχυσης: Η τιμωρία ενισχύεται όταν απουσιάζουν οι άλλες πηγές ενίσχυσης που διατηρούν τη συμπεριφορά. Για παράδειγμα όταν ο γονιός τιμωρήσει το παιδί και τα αδέρφια του αρχίσουν να γελάνε με το είδος τιμωρίας του γονιού, τότε ενισχύουν την ακατάλληλη συμπεριφορά του αδερφού τους και η τιμωρία είναι αναποτελεσματική.
Καθυστέρηση της τιμωρίας: Εάν το διάστημα που μεσολαβεί μεταξύ της συμπεριφοράς και της τιμωρίας είναι μεγάλο, υπάρχει μικρή πιθανότητα να συμμορφωθεί το παιδί.
Η αιτία της τιμωρίας: Η τιμωρία είναι πιο αποτελεσματική όταν ο γονιός ή ο εκπαιδευτικός εξηγεί στο παιδί ακριβώς τον λόγο που τιμωρείται. Καλό είναι ο γονιός ή ο εκπαιδευτικός να αποφεύγει την τιμωρία όλων (των αδερφών ή της τάξης), καθώς αυτό μπορεί να επιδράσει αρνητικά στο σύστημα, δημιουργώντας εντάσεις και σύγχυση.
Επίσης, χρήζει ιδιαίτερης προσοχής, όταν τιμωρήσετε κάποιο είδος συμπεριφοράς μια φορά, τότε αυτό να τιμωρείται κάθε φορά που εμφανίζεται έτσι ώστε το παιδί να κατανοήσει την ακατάλληλη στάση και να συμμορφωθεί. Σε διαφορετική περίπτωση το παιδί μπερδεύεται και συνεχίζει να εκδηλώνει την ακατάλληλη μορφή συμπεριφοράς.
“ Η καρέκλα της σκέψης” ή “το time out”
Ένα από τα πιο διαδεδομένα παραδείγματα τιμωρίας είναι το «καρεκλάκι της σκέψης», που παλαιότερα είχε αρκετούς οπαδούς αλλά σήμερα θεωρείται από αρκετούς γονείς και εκπαιδευτικούς μια αναχρονιστική και αναποτελεσματική μέθοδος.
Τι είναι όμως το καρεκλάκι της σκέψης;
Ουσιαστικά , πρόκειται για μια τεχνική τιμωρίας που δίνεται μετά από μια ανάρμοστη συμπεριφορά του παιδιού. Ο γονιός, λοιπόν, προτρέπει το παιδί να κάτσει στην καρέκλα της σκέψης ή να κάνει time out, με σκοπό να ηρεμήσει και να σκεφτεί γιατί έπραξε με λανθασμένο τρόπο. Είναι ένας τρόπος όπου το παιδί καλλιεργεί την ενσυναίσθηση ανάλογα με την ηλικία του, αρκεί να μην γίνει κατάχρηση της τεχνικής από την πλευρά των γονιών ή των εκπαιδευτικών.
Ωστόσο, θα ήταν χρήσιμο για τον γονιό, πριν στείλει το παιδί στην καρέκλα της σκέψης, να αναρωτηθεί ο ίδιος εάν τελικά η καρέκλα αυτή κρύβει δικές του αδυναμίες και ανάγκες.
Γονείς και Εκπαιδευτικοί: κατάλληλα πρότυπα μίμησης των παιδιών
Οι γονείς και ο εκπαιδευτικοί οφείλουν να είναι καθοδηγητές και να διδάσκουν δημοκρατικές αξίες στο παιδί. Να επισημαίνουν την ισότητα στα μέλη μιας ομάδας, να επιλύουν τυχόν προβλήματα με ηθικό τρόπο, λαμβάνοντας υπόψη πάντα τα συναισθήματα και τις σκέψεις των άλλων, να συνεργάζονται και να αποδέχονται τις ανθρώπινες διαφορές.
Τέλος, η θεμελίωση ενός οικογενειακού και εκπαιδευτικού συστήματος πρέπει να βασίζεται στην ενθάρρυνση της ισότητας και όχι στον αποκλεισμό και την απομόνωση των παιδιών. Οι ποιοτικές σχέσεις ενήλικων και παιδιών στηρίζονται στον διάλογο, στην αλληλοκατανόηση και στην πειθαρχία. Εξάλλου, όπως είχε αναφέρει η L.R. Knost:« Η τιμωρία κάνει το παιδί να υποφέρει γιατί έχει ένα πρόβλημα, ενώ η πειθαρχία βοηθάει το παιδί να λύσει το πρόβλημα». Να θυμάστε πάντα ότι ο ενήλικας της υπόθεσης είστε εσείς. Συνεπώς, φερθείτε εσείς πρώτα ώριμα και πειθαρχημένα, πριν απαιτήσετε από το παιδί να το κάνει.
Βιβλιογραφία
ΔΗΜΗΤΡΑ, Τ. (2014). Οι απόψεις των μαθητών της προσχολικής εκπαίδευσης σχετικά με το ζήτημα της ποιότητας εκπαίδευσης στο νηπιαγωγείο: Μια έρευνα «φωνής νηπίων». Multilingual Academic Journal of Education and Social Sciences, 70.
Elliott, S. N. (2008). Εκπαιδευτική ψυχολογία: αποτελεσματική διδασκαλία, αποτελεσματική μάθηση.
Smith, M. M., & Holden, G. W. (2020). Mothers affiliated with a positive parenting program report rearing their children differently. Journal of child and family studies, 29(4), 955-963.
