2ος αιώνας μ. Χ.
«Ποια αρετή μου έδωσε η φύση για να αντιμετωπίσω αυτήν την κατάσταση;», διερωτάται ο Μάρκος Αυρήλιος, ο τελευταίος από τους πέντε μεγάλους κυβερνήτες της Ρώμης και φαντάζει πιο επίκαιρος από ποτέ. Ο στωικισμός, μια φιλοσοφική σχολή της αρχαιότητας λαμβάνει τις διαστάσεις ενός απόλυτου εγχειριδίου στους χαλεπούς καιρούς της πανδημίας. «Πώς αντιμετωπίζουν άλλοι άνθρωποι παρόμοιες προκλήσεις;» αναρωτιέται ο άνθρωπος του 21ου αιώνα στην Ευρώπη, τις ΗΠΑ, σε κάθε γωνιά του γνωστού κόσμου.
Η ξέφρενη κούρσα του «λοιμού των Αντωνίνων», της λεγόμενης «Πανούκλας του Γαληνού» σκόρπισε το θάνατο σε σχεδόν 5 εκατομμύρια ανθρώπους, πιθανότατα συμπεριλαμβανομένου του βασιλιά φιλοσόφου Μάρκου Αυρηλίου. Ένα ράγισμα στην ευρωπαϊκή ιστορία, η «πανώλη των Αντωνίνων» που προκλήθηκε ενδεχομένως από ένα στέλεχος του ιού της ευλογιάς με αφετηρία την Κίνα εξαπλώθηκε προς δυσμάς περιδιαβαίνοντας τον εμπορικό δρόμο του μεταξιού.
“Τα εις Εαυτόν”
Ο θανατηφόρος απόπλους μιας καταστροφικής πανδημίας για τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία με ολέθρια οικονομικά, κοινωνικά και στρατιωτικά συμπτώματα ερέθισε τη φιλοσοφική πένα ενός πάλαι ποτέ μέντορα της στωικής συλλογιστικής. Σε έναν ηθικά έκπτωτο κόσμο με χρεωκοπημένες αξίες και ιδανικά σε τόκο, ο μαέστρος των στωικών διδαχών με έναν άκρως προσωπικό τόνο ανανεώνει την «Εις Ευατόν» εξομολόγησή του. Ο κραταιός άνδρας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, Μάρκος Αυρήλιος αποφάσισε να πουλήσει κοσμήματα, έπιπλα και ιδιαίτερα ακριβά αγαθά της οικογένειάς του για να επουλώσει τα ανοιχτά τραύματα της πανώλης στην οικονομία. Το εγχειρίδιο των νεοστωικών καταβολών του Μάρκου Αυρηλίου ένας πλοηγός στα αντίξοα καιρικά φαινόμενα μιας νέας υγειονομικής καταιγίδας πολλών θανατηφόρων μποφόρ. Ο στωικισμός φαντάζει ως ένα καταφύγιο της ψυχής που καταδιώκεται από τη νόσο του σώματος.
Τότε και τώρα άνθρωποι-δεσμώτες στα ψυχολογικά κλουβιά τους κρύβουν τα αισθήματά τους πίσω από πάνινα προσωπεία. Παλεύουν με τα πελώρια κύματα μιας θανατηφόρας παλίρροιας, αναζητώντας εναγωνίως μια σανίδα σωτηρίας.
«Οι άνθρωποι» σημειώνει ο Μάρκος Αυρήλιος «ζητούν κάποιο μέρος για να αποσυρθούν: εξοχές, παραλίες, όρη. Κι εσύ συνήθισες να λαχταράς τα παρόμοια. Εν τούτοις, όμως, όλα αυτά είναι ανόητα πράγματα. Εφόσον υπάρχει η δυνατότητα ν’ αποσυρθείς στον εαυτό σου όποια ώρα θελήσεις. Διότι πουθενά δεν μπορεί ο άνθρωπος, άμα αποσυρθεί, να βρει περισσότερη ηρεμία και αταραξία, παρά εις την ψυχή του. Μάλιστα δε όταν έχει εντός αυτού τέτοια στοιχεία στα οποία άμα βυθιστεί θα βρει αμέσως γαλήνη. Και όταν λέω γαλήνη, εννοώ αρμονία.» Μια εσωτερική αναρρίχηση στα απόκρυφα βράχια της ανθρώπινης ανθεκτικότητας σε εποχές ψυχικής δοκιμασίας. Το πολυπόθητο ελιξίριο της εσωτερικής αρμονίας ένα ταξίδι με προορισμό το εγώ. Δίχως εισιτήριο επιστροφής ή κάρτα αλλαγής.
«Πρόσεχε την ουσία του πράγματος παρά τις ενέργειες ή τις πεποιθήσεις ή τις ερμηνείες»
Η πρό(σ)κληση του Μάρκου Αυρήλιου για μια ενδοσκόπηση και εσωτερική απόσυρση του ανθρώπου τα μοναδικά όπλα σε περιόδους εγκλεισμού. Η στροφή προς τα έσω μια αποστροφή του έξω «μολυσμένου» κόσμου. Ένας καθαρμός του εαυτού που αποκτά ανοσία απέναντι σε οποιοδήποτε εξωγενή παράγοντα-ασθένεια επιχειρεί να ταράξει την ηρεμία του. Ίσως ο άνθρωπος απαλλαγμένος από υλικές αποδράσεις ξεφορτώνεται τα ψυχολογικά βαρίδια της καθημερινότητας. Αποκτά παράλληλα τη δυνατότητα να ψυχαναλύσει τον εαυτό του. Ίσως ο άνθρωπος να μη χρειάζεται εξοχές, παραλίες, όρη όσο κερδίζει την ελευθερία του εαυτού του. Τα τετραγωνικά μέτρα του σπιτιού του καλύπτουν τις χιλιομετρικές αναζητήσεις της ψυχής του. Μιας ψυχής που εθίζεται να άγεται και να φέρεται στην καθημερινή φουρτούνα.
Ποια όμως τα κατάλληλα φάρμακα της στωικής συνταγής; Πώς μπορούμε να περάσουμε ψυχολογικά αλώβητοι τη δεύτερη πίστα της υγειονομικής κρίσης;
«Συνεχώς, λοιπόν, να δίνεις στον εαυτό σου αυτό το καταφύγιο και να ανανεώνεσαι. Αλλά σύντομα και βιαστικά πρέπει να είναι όσα θα σου έλθουν στον νου. Αποκλείοντας και διώχνοντας όλα τα δυσάρεστα, ώστε να μην αγανακτείς για εκείνα στα οποία επανέρχεσαι».
Η «διχοτομία του ελέγχου» μέσω της διάκρισης ανάμεσα σε αυτά που εξαρτώνται πλήρως από εμένα και σε αυτά που δεν εξαρτώνται απόλυτα φαντάζει ως το αντίδοτο των Στωικών έναντι περιστάσεων ανεξέλεγκτων δεικτών άγχους. Δε μπορείς να αναχαιτίσεις την εκδήλωση ακραίων καιρικών φαινομένων, φυσικών καταστροφών, οικονομικής ύφεσης ή μαζικών ασθενειών. Μπορεί ωστόσο η ζωή σου να περιελίσσεται γύρω από τα 4 αληθινά αγαθά που παρέχουν μια θέση στην ευδαιμονία, τη σοφία, τη δικαιοσύνη, το θάρρος και τον αυτοέλεγχο.
“Δεν είναι τα γεγονότα που μας ενοχλούν, αλλά οι απόψεις μας σχετικά με αυτά» μια από τις θεμελιώδεις ψυχολογικές ρήσεις των στωικών μετατρέπεται σε εργαλείο στη σύγχρονη γνωστική συμπεριφορική θεραπεία (CBT), την κορυφαία μορφή ψυχοθεραπείας. Ως εκ τούτου στα συμφραζόμενα της πανδημίας, δεν πηγάζουν από τον ιό τα έντονα αισθήματα φόβου αλλά από τις απόψεις μας σχετικά με αυτόν. Υπό το πρίσμα αυτό ο θυμός έναντι της ασυνέπειας των ορκισμένων παραβατών στα μέτρα κοινωνικής αποστίωσης γεννάται μέσα από τις κρίσεις μας για αυτές. Οι αρετές της σοφίας, της υπομονής, της αυτοπειθαρχίας τα φανταχτερά παράσημα στην ασπίδα που ορθώνεται σε έναν πρωτόγνωρο πόλεμο.
Η φυλακή του φόβου-Στωικισμός και θεραπεία
«Ο φόβος μας κάνει περισσότερο κακό από τα πράγματα για τα οποία φοβόμαστε». Φράση λάβαρο του στωικισμού συνεισφέρει στην αποσυναρμολόγηση των ανθυγιεινών αισθημάτων ή αλλιώς στωικών «παθών» και σκέψεων που κατακλύζουν την καθημερινότητάς μας, σκοτώνοντας τις ψυχολογικές άμυνες. Ο ιός ενδέχεται να βλάψει το σώμα μας, ενώ η καταλυτική επίδραση του φόβου «πληγώνει» την καρδιά της ύπαρξή μας, κατατρώγοντας τη ψυχή μας. Η μοίρα που επιφυλάσσει ο φόβος για την ανθρωπότητα μια ζοφερή πραγματικότητα στον κόσμο των στωικών που αποδυναμώνει τα «τείχη» του ψυχισμού μας, τις «Θερμοπύλες» της ζωής μας.
«Όλα όσα συμβαίνουν», λέει στον εαυτό του, ακόμη και ασθένεια και θάνατος, θα πρέπει να είναι «οικεία όπως το τριαντάφυλλο την άνοιξη και τα φρούτα το φθινόπωρο». Η πιθανότητα του θανάτου φαντάζει ως η απόλυτη παραδοχή της ανθρώπινης θνητότητας στα φιλοσοφικά μάτια των στωικών. Ζούμε σε μια παραζάλη της αιωνιότητας πεισματικά αρνούμενοι του αυτονόητου γεγονότος ότι όλοι κάποια στιγμή θα πεθάνουμε. Έγκλειστοι στα τετραγωνισμένα κουτιά μας λησμονούμε την παροδική φύση της ζωής.
Ακόμη και εάν επιβιώσεις από τον ιό, η ανησυχία γι’ αυτόν ισοπεδώνει τους αμυντικούς μηχανισμούς σου, καθώς μετατρέπεσαι σε ένα άβουλο πιόνι στις διαθέσεις του φόβου σου. Και το άγχος ο απόλυτος ενορχηστρωτής της ψυχολογικής παραφωνίας.
“Πρέπει να σκεφτούμε τη ρύθμιση συναισθημάτων με τον τρόπο που θα σκεφτόμασταν να μάθουμε να οδηγούμε αυτοκίνητο ή να παίζουμε σαξόφωνο. Χρειαζόμαστε μαθήματα και πρακτική. «Η αληθινή φιλοσοφία», γράφει ο Massimo Pigliucci, ένας Ιταλός φιλόσοφος στο City College της Νέας Υόρκης, «είναι θέμα λίγης θεωρίας και πολλών πρακτικών». Οι θεραπείες του στωικισμού για να καταπραϋνθεί ο άκρατος θυμός ομοιάζουν με αυτές που μνημονεύονται στον ιστότοπο του American Psychological Association (APA).
Στωικισμός VS Πανδημίας
«Ο στωικισμός σας εκπαιδεύει να αντιμετωπίζετε ό, τι συμβαίνει χρησιμοποιώντας τις αρετές που έχετε καλλιεργήσει εδώ και πολλά χρόνια. Εκπαιδεύεστε για να μην εκπλαγείτε, να είστε έτοιμοι», επισημαίνει ο William Stephens, PhD, καθηγητής φιλοσοφίας στο Κολλέγιο Τεχνών και Επιστημών του Creighton. «Αυτό που κουράζει τους ανθρώπους τώρα είναι, ξεχνάμε ότι έχουμε μια μακρά ιστορία μάχης επιδημιών. Οι ασθένειες δεν είναι νέες. Θα περάσουμε από το COVID-19. Με το Στωικισμό, μπορούμε να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε πώς θα χειριστούμε τον εαυτό μας τόσο τώρα όσο και στο δρόμο μπροστά μας. ”
«Η ζωή μας είναι ό, τι η σκέψη μας την κάνει να είναι […] το πνεύμα μας διαμορφώνεται με τις σκέψεις μας, γιατί η ψυχή χρωματίζεται απ’ αυτές», σημείωνε ο βασιλιάς φιλόσοφος, Μάρκος Αυρήλιος απηχώντας την παραίνεση των στωικών για σκάψιμο μέσα-ένδον σκάπτε, εκεί όπου εδράζεται η πηγή του καλού, μια πηγή που αναβλύζει σε κάθε εμπόδιο. «Τα εις Ευατόν» συνιστούν ένα εγχειρίδιο προς ναυτιλλομένους για την ανανέωση των ψυχικών αποθεμάτων έναντι της πανδημίας. Ο στωικός άνθρωπος αναγεννάται από τις στάχτες μιας παγκόσμιας κρίσης για να πάρει σάρκα και οστά σε πολιτείες του 21ου αι. Ο στωικισμός μια σωσίβια λέμβος των ναυαγών της πανδημίας.
Θά ΄ρθει μια μέρα που δε θά ΄χουμε πια τι να πούμε
Θα καθόμαστε απέναντι και θα κοιταζόμαστε στα μάτια […]
Μανόλη ΑναγνωστάκηAdvertising
Πηγές:
- How Stoicism can offer peace of mind during pandemic and beyond, ανακτήθηκε από www.ccas.creighton.edu, τελευταία πρόσβαση στις 9/11/2020
- How to be a stoic, ανακτήθηκε από www.psychologytoday.com, τελευταία πρόσβαση στις 9/11/2020
- Stoicism in a time of pandemic: how Marcus Aurelius can help, ανακτήθηκε από www.theguardian.com, τελευταία πρόσβαση στις 9/11/2020
- Η διαχρονικότητα των «Εις Εαυτόν» του Μάρκου Αυρηλίου, ανακτήθηκε από www.paideia-news.com, τελευταία πρόσβαση στις 9/11/2020
- Ξαναδιαβάζοντας Μάρκο Αυρήλιο: «Εις Εαυτόν», ανακτήθηκε από www.neoskosmos.com, τελευταία πρόσβαση στις 9/11/2020
