Τι είναι η ντοπαμίνη;
Η ντοπαμίνη είναι ένας νευροδιαβιβαστής, δηλαδή μία χημική ουσία η οποία επιτρέπει την επικοινωνία μεταξύ δύο νευρώνων σε μία σύναψη. Συνδέεται με:
- Το συναίσθημα και την διάθεση
- Το αίσθημα της ανταμοιβής και την ευχαρίστηση
- Την κίνηση και τον συντονισμό
- Το κίνητρο και την μάθηση
Η ανταμοιβή και η ικανοποίηση που νιώθουμε όταν πετυχαίνουμε κάτι, ή απολαμβάνουμε κάτι που μας αρέσει, π.χ. ένα φαγητό, μία δραστηριότητα, οφείλεται στην δράση της ντοπαμίνης. Η ντοπαμίνη, δηλαδή, αξιολογεί αυτήν την εμπειρία ως κάτι θετικό και μας παρακινεί να την επαναλάβουμε.
Παραγωγή ντοπαμίνης
Τα σημεία παραγωγής της ντοπαμίνης, εμφανίζονται σε συγκεκριμένες περιοχές:
- Την μέλαινα ουσία
- Την κοιλιακή καλυπτρική περιοχή (VTA)
Η βασική διαφορά ανάμεσα σε αυτές τις δύο περιοχές, είναι ότι η μέλαινα ουσία συνδέεται με τον έλεγχο της κίνησης, ενώ η κοιλιακή καλυπτρική περιοχή με το κίνητρο και την ανταμοιβή. Από αυτές τις περιοχές ξεκινούν οι «δρόμοι» που μεταφέρουν το σήμα της ντοπαμίνης σε διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου.
Βασικές ντοπαμινεργικές οδοί
Οι βασικές οδοί από τις οποίες μεταφέρεται η πληροφορία είναι:
- Μεσοολιμβική
- Μεσοκορτικική
- Νιγροραβδωτή
Η Μεσοολιμβική οδός, στέλνει μηνύματα ανταμοιβής στον επικλινή πυρήνα, ο οποίος είναι μία μικρή περιοχή στον εγκέφαλο, όπου όταν φτάνει εκεί η ντοπαμίνη νιώθουμε την ευχαρίστηση. Έτσι, μαθαίνουμε ποιες συμπεριφορές αξίζει να επαναλάβουμε.
Η Μεσοκορτικική οδός, σχετίζεται με την ικανότητα μας να αξιολογούμε, να παίρνουμε αποφάσεις, να κρίνουμε ποια ανταμοιβή αξίζει να κυνηγήσουμε.
Η Νιγροραβδωτή οδός, ελέγχει την κίνηση και τον κινητικό συντονισμό. Έτσι, όταν οι νευρώνες της καταστρέφονται, τότε εμφανίζονται συμπτώματα της νόσου Parkinson.
Ο ρόλος της ντοπαμίνης στην ανταμοιβή
Όπως είπαμε και παραπάνω, όταν βιώνουμε κάτι που μας ευχαριστεί απελευθερώνεται ντοπαμίνη. Έτσι, μαζί με την αίσθηση της ευχαρίστησης δημιουργείται και μία προσδοκία ανταμοιβής. Ο εγκέφαλος, δηλαδή, με τον καιρό μαθαίνει να αναγνωρίζει ποιες συμπεριφορές οδηγούν στην ανταμοιβή και η ντοπαμίνη αρχίζει να αυξάνεται πριν καν κερδίσουμε το «βραβείο», απλά και μόνο επειδή το περιμένουμε. Αυτός ο μηχανισμός κάνει την συμπεριφορά να ενισχύεται και να επαναλαμβάνεται, γιατί το μυαλό μαθαίνει πώς θα νιώσει καλά.
Για παράδειγμα, όταν κάτι μας ευχαριστεί, όπως ένα γλυκό ή ένα ταξίδι, ο εγκέφαλος μας ανταμείβει με την απελευθέρωση ντοπαμίνης. Όσο περνάει ο καιρός, δεν περιμένει καν να φτάσει η στιγμή της απόλαυσης, αλλά αρχίζει να ενεργοποιείται μόλις προβλέψει ότι πλησιάζει κάτι ευχάριστο. Έτσι, το μυαλό μας συνδέει εικόνες, ήχους ή καταστάσεις με την ευχαρίστηση που ακολουθεί και μας ωθεί να επαναλάβουμε αυτή τη συμπεριφορά. Είναι ο τρόπος του εγκεφάλου να μας λέει «Κάν’το ξανά, αφού νιώθεις καλά».
Από την ευχαρίστηση στην εξάρτηση
Οι εξαρτησιογόνες ουσίες «χακάρουν» αυτό το φυσικό σύστημα ανταμοιβής και παράγουν πολύ μεγαλύτερα κύματα ντοπαμίνης απ΄ότι μία φυσική εμπειρία. Έτσι, ο εγκέφαλος μαθαίνει να προσαρμόζεται. Μειώνει την ευαισθησία των υποδοχέων και πλέον ανταποκρίνονται λιγότερο στα σήματα ντοπαμίνης, με αποτέλεσμα να χρειάζεται περισσότερη διέγερση για να προκληθεί το ίδιο αίσθημα ευχαρίστησης. Έτσι δημιουργείται ανοχή και το άτομο κάθε φορά χρειάζεται όλο και μεγαλύτερη ποσότητα για να λάβει ευχαρίστηση.
Είδη εξαρτήσεων
Υπάρχουν δύο είδη εξαρτήσεων:
- Χημικές εξαρτήσεις: Κοκαΐνη, νικοτίνη, αλκοόλ, οπιούχα
- Συμπεριφορικές εξαρτήσεις: τζόγος, social media, φαγητό, βιντεοπαιχνίδια
Οι χημικές εξαρτήσεις αυξάνουν τεχνητά την ντοπαμίνη. Η ευχαρίστηση, δηλαδή, δεν προέρχεται από μία φυσική αιτία, αλλά από έναν εξωγενή παράγοντα που ενεργοποιεί τα κυκλώματα ανταμοιβής και διαταράσσει τη φυσική ροή του συστήματος.
Οι συμπεριφορικές εξαρτήσεις, μπορεί να ενεργοποιούν φυσικά την παραγωγή ντοπαμίνης, αλλά με την συχνή και έντονη επανάληψη ο οργανισμός αντιδρά σαν να υπήρχε ουσία.
Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι τα δύο είδη εξαρτήσεων παρόλο που μπορεί να φαίνονται διαφορετικά λειτουργούν μέσω του ίδιου εγκεφαλικού μηχανισμού: της οδού ανταμοιβής.
Συνέπειες στον εγκέφαλο
Με την μακροχρόνια χρήση ο εγκέφαλος προσαρμόζεται, ώστε να εξαρτάται μόνο από την ουσία ή την συμπεριφορά προκειμένου να ικανοποιηθεί. Αυτό συνοδεύεται από έντονα αρνητικά συναισθήματα, καθώς όταν δεν υπάρχει η εξαρτητική συμπεριφορά, το άτομο παρουσιάζει έλλειψη κινήτρου και όρεξης, άγχος, καταθλιπτικά συμπτώματα, μειωμένο ενδιαφέρον για οποιαδήποτε άλλη καθημερινή δραστηριότητα. Αυτό προσδίδει μία πολύ έντονη επιβάρυνση στη ζωή του ατόμου, καθώς πλέον είναι αποκλειστικά επικεντρωμένο στην σταθερή και εμμονική αναζήτηση του μόνου ερεθίσματος που του προσφέρει ικανοποίηση.
Συμπεραίνουμε, ότι η ντοπαμίνη είναι πολύ σημαντική για το κίνητρο, τη χαρά, την επιβίωση, αλλά όταν το σύστημα υπερδιεγείρεται οδηγεί σε εθισμό. Το να καταλάβουμε τον ρόλο και στην σημασία της ντοπαμίνης είναι σημαντικό τόσο για την πρόληψη των εξαρτήσεων, όσο και για την αντιμετώπιση μέσω της εκπαίδευσης και της θεραπείας. Είναι σημαντική η ισορροπία μεταξύ της ευχαρίστησης και του ελέγχου, για να μπορούμε να κατανοούμε τον εγκέφαλο και να προλαμβάνουμε την βλάβη.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Di Chiara, G., & Bassareo, V. (2007). Reward system and addiction: what dopamine does and doesn’t do. Current opinion in pharmacology, 7(1), 69-76.
Jackson, M. E., & Moghaddam, B. (2001). Amygdala regulation of nucleus accumbens dopamine output is governed by the prefrontal cortex. Journal of neuroscience, 21(2), 676-681.
Koob, G. F. (1992, April). Dopamine, addiction and reward. In Seminars in Neuroscience (Vol. 4, No. 2, pp. 139-148). Academic Press.
Ungerstedt, U., Herrera-Marschitz, M., & Zetterström, T. (1982). Dopamine neurotransmission and brain function. Progress in brain research, 55, 41-49.
Wise, R. A. (2004). Dopamine, learning and motivation. Nature reviews neuroscience, 5(6), 483-494.
Wise, R. A., & Jordan, C. J. (2021). Dopamine, behavior, and addiction. Journal of biomedical science, 28(1), 83.
Wise, R. A., & Robble, M. A. (2020). Dopamine and addiction. Annual review of psychology, 71(1), 79-106.
