Πηγή εικόνας: www.wordsworth.org.uk/John Keats by Charles Brown
Οι γυναίκες αποτελούν αγαπημένο θέμα της λογοτεχνίας και της ποίησης από την αρχαιότητα. Ανά τους αιώνες έχουν ιδανικοποιηθεί, υπονομευθεί, αγαπηθεί, ή και κακοποιηθεί. Η συχνή τους απεικόνιση στην τέχνη υπό το πρίσμα του «ανδρικού βλέμματος» (male gaze) έχει αδιαμφισβήτητα συμβάλει στην αντικειμενικοποίηση του φύλου και έχει επιτέλους οδηγήσει το σύγχρονο φεμινιστικό κίνημα σε έναν αγώνα ανάκτησης του δικαιώματος στην κατασκευή της εικόνας των γυναικών από τις ίδιες τις γυναίκες. Ωστόσο, μία από τις ομορφιές της ποίησης είναι ότι μπορεί ο καθένας, και στην προκειμένη περίπτωση η καθεμία, να «φιλτράρει» τους στίχους μέσω της δικής της προσωπικότητας και ενδεχομένως να ταυτιστεί με έργα που δεν θα το περίμενε. Ο Ρομαντικός John Keats (Τζον Κιτς) είναι γνωστός για την έλξη που ασκεί στο γυναικείο αναγνωστικό κοινό και όχι μόνο λόγω του λεξιλογικού ταλέντου του, της μυθολογικής θεματολογίας του και της εγγύτητας της ποίησης του με την τέχνη της ζωγραφικής και της μουσικής. Αλλά πώς μπορεί το έργο του να ενισχύσει σε μια γυναίκα το αίσθημα της φυλετικής ενδυνάμωσης, καθώς και της σεξουαλικής απελευθέρωσης;
Γυναίκες – Μάγισσες
Στο σύγχρονο φεμινιστικό κίνημα παρατηρείται μία τάση αναβίωσης της «μαγείας». Όλο και περισσότερες γυναίκες έλκονται από τις προγόνους τους που είχαν υποστεί διωγμούς, με έναν εντυπωσιακό αριθμό από αυτές να αυτοπροσδιορίζονται ως σύγχρονες «μάγισσες». Δεν χρειάζεται να μελετήσει κάνεις ιστορία εις βάθος για να γίνει εμφανές ότι οι διωγμοί μαγισσών συνδέονταν άμεσα με την πατριαρχία. Στον βωμό της θρησκείας, η οποία προωθούσε τα έντονα συντηρητικά πολιτικά και κοινωνικά ήθη που ήθελαν την γυναίκα περιορισμένη στο σπίτι και υπάκουη στον σύζυγο της, γυναίκες που επιδείκνυαν έντονη ανεξαρτησία, αρνούνταν να παντρευτούν, επιζητούσαν να μορφωθούν, ή ήταν ερωτικά ενεργές, ποινικοποιούνταν και εκδιώκονταν ως «μάγισσες», καταλήγοντας συχνά στην κακοποίηση, ακόμη και στον θάνατο. Στην τρέχουσα προσπάθεια ενάντια στην πατριαρχία, αυτές οι αδίκως χαμένες γυναίκες έχουν γίνει σύμβολα απελευθέρωσης, δυναμισμού και αυτονομίας. Πολλές σημερινές γυναίκες βρίσκουν στην «μαγεία» την ελευθερία και ανεξαρτησία ταυτόσημη με την φύση τους και διεκδικούν τον τίτλο της «μάγισσας», δίνοντάς του ένα φρέσκο θετικό νόημα. Τί σχέση έχουν όμως όλα αυτά με την ποίηση του John Keats;
Η Αποπλάνηση ως Στοιχείο Ενδυνάμωσης
O John Keats δεν ήταν φεμινιστής ποιητής. Πολλοί κριτικοί τονίζουν την μπερδεμένη σχέση του με το γυναικείο φύλο, καθώς και την συχνά ταυτόχρονη θεοποίηση αλλά και υπονόμευση στην ποίησή του της γυναικείας φύσης. Παρ’ όλα αυτά, η ενασχόληση του με την Ελληνική και Ρωμαϊκή λογοτεχνική παράδοση και οι τακτικές διασκευές του διαφόρων μύθων, είχαν ως αποτέλεσμα την εμφάνιση σε κάποια ποιήματα του γυναικών – μαγισσών, οι οποίες διακρίνονται για τον δυναμισμό, την εφευρετικότητα και την αποφασιστικότητα τους. Μέσω της τέχνης της αποπλάνησης ανάγονται σε σύμβολα της γυναικείας ψυχικής και σεξουαλικής ενδυνάμωσης.
Στο ποίημα του Lamia (Λάμια) του 1820 διηγείται την ιστορία της Lamia, ενός πλάσματος με σώμα ερπετού και κεφάλι γυναίκας, η οποία, προκειμένου να αποπλανήσει έναν Έλληνα πολεμιστή με τον οποίο ήταν ερωτευμένη, έπεισε τον θεό Ερμή να την μεταμορφώσει σε μία όμορφη γυναίκα και τελικά πέθανε όταν ο νεαρός ανακάλυψε την αληθινή της φύση. Η πλοκή είναι τυπική της Ρομαντικής προτίμησης ως προς τον ανεκπλήρωτο έρωτα. Η περιγραφή μίας γυναίκας της οποίας πρώτη προτεραιότητα και επιθυμία είναι η αγάπη θα μπορούσε κανείς να πει ότι είναι αρκετά στερεοτυπική. Ωστόσο, αυτό που δεν είναι στερεοτυπικό είναι η εξυπνάδα της γυναίκας αυτής, αλλά και η συμπάθεια που της δείχνει ο ποιητής. Προκειμένου να αποπλανήσει τον νεαρό πολεμιστή είναι υποχρεωμένη να κρύψει την αληθινή της μορφή, κάτι που το επιτυγχάνει χειραγωγώντας έναν θεό. Η εφευρετικότητα της είναι εντυπωσιακή και επιτυγχάνει αβίαστα τον στόχο της: ο νεαρός πολεμιστής ξεγελιέται εύκολα από την εμφάνιση της. Τα μόνα λόγια που χρειάστηκε να ξεστομίσει προκειμένου να σαγηνεύσει τον νεαρό ήταν: «Ω, λαμπρέ Lycius (Λυσία),/ θα με αφήσεις σε αυτούς τους λόφους μονάχη;/ Lycius, κοίτα πίσω! και δείξε κάποιο έλεος» (Keats 245 – 247). Εκείνος «μαγεύεται» άμεσα από την φωνή της και είναι πλέον στο έλεος της ομορφιάς της. Έχουμε λοιπόν μία πρωτόγνωρη ποιητική κατάσταση στην οποία μία γυναίκα ξεγελά, χάριν της ιδιοφυΐας της, δύο εξαιρετικά πειθήνιους και παθητικούς άντρες, εκ των οποίων ο ένας είναι μάλιστα θεότητα. Επιπλέον, παρόλο που οι Λάμιες ως μυθολογικά πλάσματα θεωρούνται κακόβουλες, η Lamia του ποιήματος έχει αγνούς σκοπούς. Το ξελόγιασμα γίνεται στο όνομα της αγάπης και ο Keats είναι αρκετά συμπονετικός απέναντι της, οδηγώντας τους αναγνώστες να λυπηθούν με τον θάνατό της. Η πρωταγωνίστρια του ποιήματος, ενώ διατηρεί ορισμένα στερεοτυπικά στοιχεία της παραδοσιακής απεικόνισης των γυναικών, διαθέτει μία ολοκληρωμένη και πολυεπίπεδη προσωπικότητα, με την οποία πολλές γυναίκες μπορούν να ταυτιστούν. Και, αν αγνοήσει καμία την ανάγκη της πρωταγωνίστριας για αποδοχή από το ανδρικό φύλο, αυτό που μένει είναι μία δυναμική, ταλαντούχα και πολυμήχανη γυναίκα – μάγισσα, η οποία χρησιμοποιεί την κατασκευασμένη για την ικανοποίηση των αντρών ομορφιά της εις βάρος τους.
Έναν χρόνο νωρίτερα, ο John Keats είχε γράψει ένα ακόμη ποίημα ξελογιάσματος, στο οποίο όμως η γυναίκα – μάγισσα είναι πολύ πιο αυτόνομη και άγρια. Ο τίτλος του είναι ενδεικτικός του περιεχομένου του: στο La Belle Dame Sans Merci (Η Όμορφη Γυναίκα Δίχως Έλεος) ένας ιππότης διηγείται την σαγήνευση του από μία «νεράιδα» (“a faery’s child” [Keats IV. 2]), η οποία, αφού τον εκμεταλλεύτει, τον εγκαταλείπει σε έναν λόφο. Δεν γίνεται ξεκάθαρο το αν η γυναίκα αυτή πρόκειται κυριολεκτικά για νεράιδα, με την μυθολογικά παραδοσιακή έννοια του όρου, ωστόσο είναι εμφανές ότι είναι κάποιου είδους γυναίκα – μάγισσα. Τρέφεται με γλυκές ρίζες και μέλι, κατοικεί σε μία «ξωτική σπηλιά» (“elfin grot” [Keats VIII. 1]), και μιλάει σε μία παράξενη, για τα ακούσματα του θνητού ιππότη, γλώσσα. Σαγηνεύει τον νεαρό και τον οδηγεί στην σπηλιά της, όπου και συνευρίσκονται ερωτικά. Όταν όμως εκείνος ξυπνάει την επόμενη μέρα βρίσκεται μόνος και, όλως περιέργως εξαιρετικά αποδυναμωμένος, σε έναν λόφο. Η γυναίκα – μάγισσα έχει εξαφανιστεί. Σε αυτό το έργο βλέπουμε μία κλασική απεικόνιση της ξελογιάστρας, η οποία αφού αποκτήσει αυτό το οποίο αναζητά, εγκαταλείπει τα θύματα της σε άθλια ψυχολογική ή και σωματική κατάσταση. Η πρωτοπορία του συγκεκριμένου ποιήματος έγκειται, κατά την άποψη μου, στο ότι η συγκεκριμένη γυναίκα επιζητά, κατά κύριο λόγο, σεξουαλική ικανοποίηση. Συνδέεται ακλόνητα με τον έννοια της «μάγισσας» ως συμβολική της σεξουαλικής απελευθέρωσης των γυναικών. Πολλές γυναίκες βρίσκουν στην πρωταγωνίστρια του La Belle Dame Sans Merci, όχι το σεξιστικό στερεότυπο της αδίστακτης και σκληρής γυναίκας που εγκαταλείπει τους άντρες αφού τους εξαναγκάσει να την ερωτευτούν, αλλά την ελεύθερη έκφραση της ερωτικής ορμής που και οι ίδιες αισθάνονται. Θα μπορούσαμε κάλλιστα να θεωρήσουμε ότι η συγκεκριμένη γυναίκα – μάγισσα δεν αποπλανεί κυριολεκτικά τον νεαρό ιππότη, αφού δεν του λέει ψέματα και δεν του δίνει υποσχέσεις. Εξομολογείται την αγάπη της, η οποία είναι κατά πάσα πιθανότητα ειλικρινής, αλλά είναι ο νεαρός αυτός που εθελοτυφλεί σχετικά με την σχέση τους. Η έντονη επιθυμία του θολώνει την κρίση του, αλλά εκείνη παραμένει πιστή στην αυτονομία της. Είναι εμφανής λοιπόν η πιθανή ερμηνεία της συγκεκριμένης γυναίκας – μάγισσας ως υποστηρίκτριας της ενδυνάμωσης του γυναικείου φύλου και της απελευθέρωσης των γυναικών από τα πατριαρχικά δεσμά και τις συζυγικές/νοικοκυρικές προσδοκίες, που υφίστανται ακόμη και στην σύγχρονη κοινωνία.
Μία Μοντέρνα Ματιά
Μπορεί η αποπλάνηση ως έννοια να είναι παραδοσιακά αρνητικά φορτισμένη. Μπορεί η εικόνα της «μάγισσας» να έχει συχνά χρησιμοποιηθεί εις βάρος της γυναικείας φύσης. Ωστόσο ένα νόμισμα έχει πάντα δύο πλευρές. Εκεί που η συμβατικότητα βλέπει κάτι μειονεκτικό, ακόμη και κάτι επικίνδυνο, μπορεί η σύγχρονη γυναίκα να δει τον δυναμισμό που δυστυχώς λείπει από την παραδοσιακή απεικόνιση του φύλου. Παίρνοντας ως παράδειγμα την πολυσύνθετη ποίηση του John Keats, γίνεται εμφανές ότι, αν υπάρχει διάθεση εκσυγχρονισμένης κριτικής, μπορούμε, ακόμη και μέσω της ευρωπαϊκής κλασικής λογοτεχνίας, να ανακαλύψουμε ως γυναίκες την «μαγεία» που βρίσκεται μέσα μας.
Πηγές
Keats, John. The Complete Poems of John Keats. Wordsworth Edition Limited, Hertfordshire, 1994. Print.
