Η “αρχή του αποχρώντος λόγου” -η ολοένα υποχώρηση κι εμβάθυνση στα αίτια των πραγμάτων, τα αίτια των αιτίων και ούτω καθεξής- αναπτύχθηκε από χριστιανούς φιλοσόφους του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης και παγιώθηκε ώσπου, χάρη στο ορθολογιστικό πνεύμα του Διαφωτισμού, είχε αναδειχθεί κατά τον 18ο αιώνα σε λίκνο κάθε αιτιοκρατίας κι επιστημοσύνης. Τι θα συνέβαινε, όμως, αν ένας άνθρωπος επέλεγε πάνω σε τούτη την βάση να παρουσιάσει τον εαυτό του; Το σχετικό πείραμα του Τρίστραμ Σάντι αποτελεί μια ξεκαρδιστική διαχρονική μαρτυρία σουρεαλισμού στα κατεξοχήν χρόνια της λογικής του Διαφωτισμού.
Όταν ένας Ιρλανδός κληρικός της Αγγλικανικής Εκκλησίας αποφάσισε ν’ αφοσιωθεί σ’ ένα εκτενές έργο ζωής, πολύ περισσότερο όταν με πάθος το έγραφε κι όταν πάσχιζε να το πρωτο-εκδόσει, άραγε να υποψιάστηκε πως το βιβλίο του θ’ άλλαζε όχι μόνο την λογοτεχνία, μα και την εικόνα εμάς των μεταγενέστερων για ολόκληρη την εποχή του; Ο Laurence Sterne (1713-1768), άνθρωπος που τα προβλήματα της ζωής του δεν μπορούσαν να νικήσουν το αστείρευτο χιούμορ του, ξεκίνησε το 1759 τη συγγραφή της -ημιτελούς, εντέλει- Ζωής και των απόψεων του Τρίστραμ Σάντι*, ενός “κυρίου από σόι” που αγωνιά να μας παρουσιαστεί -αυτοβιογραφούμενος- με κάθε λεπτομέρεια, ακρίβεια και επισημότητα. Αξιώσεις που, όμως, σκοντάφτουν στη εμμονή του να παρεκβαίνει της αφήγησής του -μέσα σε ένα ξεκαρδιστικό χάος από ασήμαντες λεπτομέρειες περιστατικά, μύθους, ανέκδοτα, αλλά και καθαρά δοκιμιακά αποσπάσματα και μετα-αφηγηματικές αναφορές- στην προσπάθειά του ν’ αναπαραστήσει μια πλήρη και ακριβή ως προς τα γεγονότα, τα λόγια, τις ιδέες τα αποτελέσματα και τις αιτίες, εικόνα του εαυτού του. Μόνο που αυτός ο εαυτός χάνεται μέσα στον ως άνω αυτοβιογραφικό του, αφηγηματικό κυκεώνα.
Δημιουργώντας έναν εξίσου καλοκάγαθο και αφελή αδελφό για τον τελευταίο των ιπποτών, τον πασίγνωστο ήρωα του Θερβάντες που τόσο αγάπησε κι ο ίδιος, o Sterne καταφέρνει κι εκείνος να σημαδέψει -έστω ετεροχρονισμένα- την εποχή του. Απαράλλαχτα όπως ο Ισπανός συγγραφέας, δίχως όμως να χάνει την πρωτοτυπία και την ιδιοτυπία του, κριτικάρει -σαρκάζοντάς τη- σφοδρά κι αδυσώπητα την υπερ-ορθολογιστική εποχή του, με μόνο όπλο ένα ανελέητο χιούμορ που ακόμα προκαλεί γέλιο, μέχρι και στον αναγνώστη της εποχής της τεχνητής νοημοσύνης. Μέσα από τον μοναδικό πρωταγωνιστή του και αφηγητή, μέσα από μια σουρεαλιστική τοιχογραφία του καιρού του και κυρίως της ίδιας της ζωής, ο Ιρλανδός συγγραφέας μάς θυμίζει πως συνήθως τα πράγματα πηγαίνουν κάθε άλλο παρά όπως θέλουμε, πως πολλές φορές ο κόσμος μοιάζει να δουλεύει εναντίον μας, αλλά και πως ακριβώς γι’ αυτούς τους λόγους δεν πρέπει τίποτα να παίρνουμε στα σοβαρά, ότι ο μόνος τρόπος να απαντάμε στην απελπισία, την συχνά δικαιολογημένη, είναι το χιούμορ και το γέλιο (όπως πολύ αργότερα θα μας πει κι ο Φρόιντ). Δεν είναι τυχαίο που ο κλασικός της φιλοσοφικής απαισιοδοξίας, Arthur Schopenhauer, αγάπησε αυτόν τον αγγλόφωνο Δον Κιχώτη τόσο ώστε να χαρακτηρίσει την “αυτοβιογραφία” αυτού του gentleman ένα από τα σπουδαιότερα μυθιστορήματα όλων των εποχών.
Πρόκειται εντέλει, όπως είπαμε και στην αρχή, όχι για ένα απλό βιβλίο, αλλά για ένα πείραμα -όχι μόνο τέχνης και στοχασμού, μα εξίσου έκφρασης. Το μεγαλύτερο μέρος της γραφής του Sterne βασίζεται σε (αθώα ή περίπλοκα) παιχνίδια και (ενίοτε σχοινοτενείς) ακροβασίες της γλώσσας, όπως μεγάλο μέρος του χιούμορ του πηγάζει από λεκτικές παρανοήσεις. Η απίστευτη πραγματικά μετάφραση της Έφης Καλλιφατίδη κατάφερε να μεταφέρει στη γλώσσα μας τον παιγνιώδη λόγο και κόσμο του με τον καλύτερο τρόπο και να παραδώσει στους Έλληνες αναγνώστες αυτό το μοναδικά γλυκόπικρο έργο – μαρτυρία της ίδιας της γλυκόπικρης ζωής. Άλλωστε, όπως ο συγγραφέας μάς επισημαίνει, “κάθε φορά που ένας άνθρωπος χαμογελά —πολύ περισσότερο, όταν γελά— προσθέτει κάτι σε τούτο το ψήγμα της ζωής.”
* Το μυθιστόρημα του Laurence Sterne Η ζωή και οι απόψεις του Τρίστραμ Σάντι, κυρίου από σόι κυκλοφορείται στα ελληνικά από τις εκδόσεις Gutenberg, σε μετάφραση Έφης Καλλιφατίδη.
