Ο φόβος κατά Krishnamurti αποκτά ιδιαίτερη υφή. Όλοι μας έχουμε προβληματιστεί για το φόβο, πολύ περισσότερο δε απασχόλησε τους φιλοσόφους και ιδιαίτερα τον Κρισναμούρτι. Μελετώντας το έργο του, μπορούμε να διαπιστώσουμε το εξής: Όλα τα προβλήματα που βιώνει ο κάθε άνθρωπος, μπορεί να πηγάζουν από την έλλειψη επικοινωνίας του κάθε ατόμου με τον εσωτερικό του κόσμο.
Ο φόβος είναι ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα στη ζωή. Αναλογιζόμενοι για το εν λόγω αίσθημα, το αντιλαμβανόμαστε ως εμποδιστικό στοιχείο στην εξέλιξή μας, στη βελτίωσή μας, στην πραγμάτωση των σχεδίων μας. Θεωρούμε το φόβο απειλή του εαυτού μας, κάτι που βρίσκεται έξω από εμάς, εισέρχεται εντός μας και μας απειλεί.
Αρκετές φορές ίσως να αναρωτηθήκαμε πώς προκαλείται το αίσθημα του φόβου και γιατί να υφίσταται ή να εισέρχεται στον εσωτερικό μας κόσμο, γιατί μπορεί να μας ταλανίζει, να μας επηρεάζει, να καθορίζει τις κινήσεις μας, τις πράξεις μας. Πολλά ερωτήματα μπορούν να προκύψουν, όταν σκεφτούμε τις αιτίες του φόβου. Μήπως ο φόβος δεν βρίσκεται στην εξωτερικότητα αλλά προκαλείτε μέσα μας και αν συμβαίνει αυτό, πώς συμβαίνει; Προϋπήρχε άραγε ο φόβος ή προκλήθηκε από κάτι άλλο; Υπάρχουν «φόβοι» ή «φόβος»; Τι μπορούμε να φοβηθούμε;
Πολλές φορές φοβόμαστε να πράξουμε κάτι γιατί δεν μπορούμε να φανταστούμε τις επιπτώσεις της πράξης μας, δεν γνωρίζουμε τι θα επακολουθήσει, τι θα γίνει στο μέλλον, τι γνώμη θα σχηματίσουν οι άλλοι για εμάς. Φοβόμαστε το άγνωστο, το αύριο, το θάνατο, το μέλλον. Θα μπορούσαμε λοιπόν να ορίσουμε το φόβο γενικότερα ως ένα αίσθημα που προκαλείται από την αβεβαιότητα και την ανασφάλεια, ως μία εμποδιστική, ασφυκτική, ανελεύθερη κατάσταση, ως μία κατάσταση σύγχυσης ή ακόμη και τύφλωσης του νου.
Σύμφωνα με τον Κρισναμούρτι, όταν ο νους βρίσκεται σε κατάσταση φόβου, ζει μέσα σε σύγχυση και συγκρούσεις, δεν μπορεί να δει καθαρά, βρίσκεται στο σκοτάδι και γίνεται βίαιος, επιθετικός, σπασμωδικός, διαστρεβλωμένος. Ο φόβος λοιπόν, υφίσταται στο νου μας.
Ο ανθρώπινος νους φοβάται το άγνωστο και βρίσκεται εγκλωβισμένος σε πρότυπα της σκέψης, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να απομακρυνθεί από αυτά. Λόγου χάριν, ο φόβος για το θάνατο σχετίζεται με το πώς προκαλεί κανείς σκέψεις για το θάνατο. Αρχίζει λοιπόν να φοβάται ο νους στην προοπτική της χρονικής διαδρομής, της σκέψης. Μας λοιπόν, φοβίζει το γεγονός του θανάτου ή η ίδια η σκέψη του στην οποία εγκλωβιζόμαστε;
Ο φόβος προκαλείται στο βαθμό που η ιδέα δίνει εντυπώσεις, γιατί υπάρχει αβεβαιότητα, άγνοια για αυτό καθεαυτό το γεγονός. Αυτό που μας φοβίζει είναι η θεωρητική σκέψη του θανάτου, ο θάνατος ως ιδέα, το περιεχόμενο του θανάτου και όχι αυτό καθεαυτό το γεγονός, ο θάνατος. Υπάρχει λοιπόν ο φόβος για την περατότητα, η οποία λειτουργεί ως απειλή για αυτό που είμαστε. Τα συναισθήματα (φόβος, αγωνία, ανασφάλεια, σύγχυση, χαρά, θλίψη κτλ.) για τον Κρισναμούρτι αποτελούν μέρος της ανθρώπινης ζωής και ύπαρξης, ενώ ο θάνατος είναι το τέλος όλων αυτών.
Εύλογα λοιπόν μπορούμε να αναρωτηθούμε το εξής: Φοβόμαστε επειδή σκεφτόμαστε; Η σκέψη του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος, η σκέψη δηλαδή που βασίζεται στο χρόνο προκαλεί φόβο;
Σύμφωνα με τον Κρισναμούρτι, η σκέψη έχει ως κύριο γνώμονα το χρόνο, αφού βασίζεται σε γεγονότα του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος. Ο χρόνος τέμνει το άτμητο, αφού χωρίζει τα πράγματα σε παρόν, παρελθόν και μέλλον.
Ο φόβος λοιπόν όταν προκύπτει, μας τυφλώνει, μας αφήνει στάσιμους, δέσμιους του χρόνου; Ο φόβος βρίσκεται στη σκέψη, λόγω της οποίας ο καθένας αντιλαμβάνεται τα πράγματα ως διαιρετά, κομματιασμένα, με έννοιες και εγκλωβίζεται, δεν μένει ελεύθερος να παρατηρήσει, να στοχαστεί να αγγίξει την αλήθεια.
Για τον Κρισναμούρτι λοιπόν η σκέψη διαφέρει από το στοχασμό. Ο στοχασμός είναι βαθύτερος της σκέψης, και μπορεί να οδηγήσει στην αλήθεια. Όταν ο άνθρωπος σκέπτεται, παραμένει στο επίπεδο της οριζοντιότητας που του προστάζει η σκέψη και δεν στοχάζεται κάθετα. H σκέψη ζει μέσα στο χρόνο, αφού «θυμάται» ότι έχει γίνει και έτσι μπορεί να δώσει μία μονιμότητα σε μία ιδέα. Ο χρόνος γεννιέται από αυτό και λόγω της σκέψης υφίσταται ως μόνιμος. Ο φόβος, λοιπόν, είναι προϊόν σκέψης, αφού η ίδια βασίζεται σε μνήμες και είναι πάντα παλιά. Άρα και ο φόβος είναι πάντα παλιός.
Μπορούμε να συμπεράνουμε λοιπόν ότι αυτό που προκαλεί φόβο είναι η επανάληψη του παλιού, η σκέψη για το εξής: Μήπως τα γεγονότα του παρελθόντος επαναληφθούν και στο μέλλον.3 Για παράδειγμα, οποιοσδήποτε μπορεί να φοβηθεί, μήπως κάποια αρρώστια που έχει περάσει στο παρελθόν, εμφανιστεί και στο μέλλον.
Επίσης, ο άνθρωπος αρνείται να αποδεχτεί ένα νέο λυπηρό γεγονός στη ζωή του, επειδή φοβάται να το αντιμετωπίσει, φοβάται να αναμετρηθεί με τη νέα κατάσταση στο νου του και προσπαθεί να την καλύψει. Ο άνθρωπος λοιπόν, δυσκολεύεται να επικοινωνήσει με τον εσωτερικό του κόσμο γιατί φοβάται τον ίδιο του τον εαυτό, το να δει τί υπάρχει μέσα στην εσωτερικότητα του.
Όλοι θέλουν να προχωρήσουν, να φτάσουν στο φως, να οδηγηθούν στην αλήθεια, να καταφέρουν να βελτιωθούν, αλλά φοβούνται γιατί βρίσκουν εμπόδιο το σκότος, το οποίο προκαλεί φόβο λόγω του δισταγμού αντιμετώπισής του. Η ύπαρξη του φωτός, φανερώνει την ύπαρξη της διαύγειας, έναν δρόμο φωτεινό, διαυγή, στον οποίο μπορεί ευκολότερα να προχωρήσει κανείς. Όμως, το άγνωστο, μπορεί να οδηγήσει σε σκοτεινό δρόμο, που προκαλεί φόβο. Ο άνθρωπος πολλές φορές, προσπαθεί να ξεφύγει από την κατάσταση του αγνώστου και να «σκεπάσει» το φόβο. Αρνείται να αντιμετωπίσει το φόβο και να αναμετρηθεί μαζί του.
Σίγουρα, ο φόβος έχει σχέση με κάτι. Ο καθένας γνωρίζει τους προσωπικούς του φόβους αλλά δεν τους αντιμετωπίζει, ξεφεύγει και τους καλύπτει με ιδέες, με είδωλα. Όσο περισσότερο όμως ο φόβος εγκαταλείπεται, τόσο περισσότερο μεγαλώνει. Προσπαθώντας λοιπόν ο άνθρωπος να ξεφύγει από το φόβο, επιχειρεί να τον ξεφορτωθεί ή να τον ελέγξει και να τον κατανοήσει. Με αυτό τον τρόπο όμως, μένει ανελεύθερος, εγκλωβισμένος, γιατί θέτει κάποιο στόχο, ασχολείται αποκλειστικά μ’ αυτό.
Προκύπτει ο εξής προβληματισμός: Ο άνθρωπος, κατασκευάζει τα δικά του «είναι», δικές του «αλήθειες», τον δικό του κόσμο, στον οποίο είναι δέσμιος με το να επιδιώκει την ασφάλεια και να αποτρέπει το φόβο, αφήνοντας κατά μέρους την αλήθεια; Πώς προσεγγίζεται η αλήθεια; Σίγουρα, δεν προσεγγίζεται όταν ο νους βρίσκεται σε κατάσταση φόβου.
Για να γνωρίσει κανείς την αλήθεια, θα πρέπει ο νους του να είναι ολοκληρωτικά ελεύθερος.
Όμως ο φόβος κατά Krishnamurti εμποδίζει τη γνώση του αληθινού, αφού επινοεί μία δικιά του πραγματικότητα. Αιτία φόβου και εμπόδιο στην ελευθερία είναι η εξάρτηση του νου, από το φόβο που μπορεί να εξαρτάται από κοινωνικούς, ιδεολογικούς παράγοντες, από προβαλλόμενα πρότυπα, ορισμούς, προκαταλήψεις.
Οι άνθρωποι έχουν επινοήσει πολλές «αλήθειες», πολλά μονοπάτια που φέρνουν παρηγοριά και έτσι ο κόσμος γίνεται κομματιαστός. Η προαναφερόμενη κατάσταση συμβαίνει γιατί ο άνθρωπος φοβάται να είναι αβέβαιος, να είναι μόνος του και έτσι ακολουθεί κάποια από αυτά τα μονοπάτια για να νιώθει ασφαλής. Στην πραγματικότητα όμως αυτές οι προτεινόμενες λύσεις- αλήθειες ενθαρρύνουν το φόβο, αφού ο καθένας προσπαθεί με τη βία πολλές φορές να επιβάλλει τη δική του ιδέα. Η ιστορία φανερώνει τις σκληρές συγκρούσεις, θυσίες στο βωμό μίας ιδέας.
Ο φόβος κατά Krishnamurti μπορεί να προκύψει από την αλλαγή μίας κατάστασης. Ο άνθρωπος φοβάται ότι αν συνδεθεί με κάτι διαφορετικό, θα αλλάξει η ζωή του, θα προκύψει κάτι καινούργιο, το οποίο θα είναι τρομακτικό, γιατί είναι άγνωστο.
Επίσης, μπορεί κανείς να φοβηθεί ορισμένες εικόνες, αντιλήψεις που έχει σχηματίσει για τον ίδιο του τον εαυτό του, για κάποιον άλλο άνθρωπο ή και για το οτιδήποτε. Ο φόβος αυτός σχετίζεται περισσότερο με την ανασφάλεια.
Βασιζόμενοι στα λεγόμενα του Κρισναμούρτι, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο νους είναι γυμνασμένος στο να δέχεται το φόβο και να ξεφεύγει όταν μπορεί, χωρίς να βρίσκει λύση για τη φύση του φόβου. Ο άνθρωπος λοιπόν, χρησιμοποιεί διάφορα μέσα διαφυγής για να ξεφύγει από τα προβλήματά του, για να καλύψει το εσωτερικό του κενό και κυρίως για να δραπετεύσει από τους φόβους του. Σε αυτά τα μέσα διαφυγής ανήκουν ασχολίες που προσβλέπουν στη ευχαρίστηση στο ίδιο το άτομο, όπως η διασκέδαση, τα ναρκωτικά, η απόλαυση, η ψυχαγωγία, τα σπορ.
Υπάρχουν λοιπόν χρήσιμα μέσα ευχαρίστησης αλλά και βλαβερά για τον άνθρωπο. Όμως και η ίδια η ευχαρίστηση μπορεί να φέρει συγκρούσεις, σύγχυση. Άρα οποιοδήποτε μέσον φυγής και να χρησιμοποιήσει ο άνθρωπος, ο φόβος, ο πόνος βρίσκονται εκεί, συνεχίζουν να υπάρχουν και κάποια στιγμή ξαναβγαίνουν στην επιφάνεια.
Ο φόβος κατά Krishnamurti λοιπόν δεν υφίσταται αυτοτελώς αλλά πάντα σχετίζεται με τη σκέψη, προκαλείται από αίσθημα ανασφάλειας, από τη μη αποδοχή του είναι, από τη μανία επίτευξης του «πρέπει να είναι». Όταν κάποιος αισθάνεται απομόνωση, προσπαθεί να ξεφύγει από αυτήν, μέσω διαφόρων πράξεων, όπως είναι επιδίωξη της επιτυχίας, ικανοποίηση φιλοδοξίας. Όμως, όλη αυτή η τάση για φυγή προκαλεί και φόβο και έτσι ο άνθρωπος εγκλωβίζεται σε φαύλο κύκλο.
Ο καθένας έχει τη δυνατότητα να αλλάξει, επειδή φοβάται να μάθει κανείς, να φτάσει στην αλήθεια, στη διαύγεια του νου και εμμένει στα πιστεύω του λόγω ανασφάλειας, λόγω του φόβου της ρευστότητας των καταστάσεων και του φόβου του θανάτου και επειδή ίσως φοβάται ότι δεν πρόκειται να μάθει τίποτα άλλο. Όσοι φοβούνται το άγνωστο και βρίσκονται παγιδευμένοι στις αντιλήψεις τους, στις εικόνες τους γιατί φοβούνται να αλλάξουν, φοβούνται να στοχαστούν, να παρατηρήσουν τον εαυτό τους και συμβιβάζονται με τη χαοτική κατάσταση.
Ο άνθρωπος συγκρούεται με τους συνανθρώπους του λόγω της χαοτικής κατάστασης που έχει περιέλθει, λόγω κατασκευασμένων πραγμάτων από τη σκέψη (εικόνων για τον εαυτό του και για ότι υφίσταται γύρω του, ιδεών, αντιλήψεων).. Η σύγκρουση μπορεί να προκύψει από την τάση του καθενός για επιβολή στους άλλους, η οποία είναι ένδειξη ανασφάλειας, μία μορφή βίας και είναι η άλλη πλευρά του φόβου. Λόγω της εσωτερικής του επιβολής αισθάνεται ανασφάλεια, φόβο, προκαλείται ένταση και η επιβολή του εντείνεται και στους άλλους.
Επιδιώκοντας, λοιπόν, κανείς την ασφάλεια, θα ξεφύγει από το φόβο ή θα εγκλωβιστεί στην επιβολή του αισθήματος της ασφάλειας και έτσι θα προξενήσει στον εαυτό του μία μορφή βίας; Όταν αναζητά κανείς σε μεγάλο βαθμό την ασφάλεια, σύμφωνα με τον Κρισναμούρτι, είναι πολύ ανασφαλής και αναζητά κάτι για να καλύψει το εσωτερικό του κενό. Έτσι, μπορεί να προκληθούν τάσεις επιβολής, βίας. Η βία είναι ένα φαινόμενο που επικρατεί στο ζωικό βασίλειο (κάποιο μεγαλύτερο ζώο τρέφεται με ένα μικρότερο) και στον άνθρωπο με διάφορες μορφές, είτε ψυχολογικά, είτε σωματικά. Το προσωπικό στοιχείο πάσχει και γι΄ αυτό όταν ασκεί κανείς βία στον εαυτό του, θα ασκήσει και στους άλλους.
Η βία οδηγεί σε βία, για αυτό χρειάζεται να παρατηρήσει κανείς αυτό που του συμβαίνει.
Όλη η κατάσταση σκέψης που βρίσκεται ο νους, καθιστά τον τελευταίο ανελεύθερο όταν σκέφτεται, αφού τον εγκλωβίζει σε μνήμες, σε πρότυπα, σε προκαταλήψεις, διαλύει το καθετί σε κομμάτια, κατασκευάζει πράγματα και φαινομενικά τους προσδίδει μία ιδιότητα μονιμότητας. Όμως η σκέψη αυτή καθεαυτή αλλάζει, είναι πρόσκαιρη, επομένως οτιδήποτε επινοεί ως μόνιμο, δεν είναι μόνιμο αλλά- όπως και η ίδια- πρόσκαιρο.
Άρα και ο φόβος είναι ένα πρόσκαιρο αίσθημα. Ο φόβος που είναι προϊόν της σκέψης, μπορεί να εξαλειφθεί και πάλι με τη σκέψη, η οποία μπορεί να προξενήσει κάποιον νέο φόβο. Άρα ο άνθρωπος οδηγείται σε ένα φαύλο κύκλο, νιώθει εγκλωβισμένος, ανελεύθερος και δύσκολα μπορεί να ξεφύγει, γιατί μονίμως ζει σε μνήμες, γεγονότα, προκαταλήψεις, θεωρίες, φόβους, εικόνες, πράγματα που κατασκευάζει η ίδια η σκέψη.
Στην πραγματικότητα ο φόβος είναι μία κίνηση που εκφράζεται με διαφορετικούς τρόπους. Λόγω της μνήμης και των γεγονότων που σκέφτεται ο καθένας, αντιλαμβάνεται πολλούς φόβους, δείχνοντας τη σκέψη κομματιάζει το φόβο. Όταν κατανοήσει κανείς τη δομή της καθημερινής ζωής (απληστία, συγκρούσεις, φιλοδοξία, αναζήτηση δύναμης) μπορεί να επιτύχει το τέλος του φόβου, την επανάσταση σε όλες τις προκλήσεις του φόβου. Αυτή η επανάσταση έρχεται με το στοχασμό, με έναν τρόπο συνομιλίας με τον εαυτό μας και με ότι είναι γύρο μας.
Ο άνθρωπος λοιπόν, για να απεγκλωβιστεί από τους φόβους του, χρειάζεται να κατευθυνθεί πέρα από τη σκέψη, προς την αθωότητα, την αθανασία, την αγάπη, δηλαδή σε μία κατάσταση που η σκέψη δεν μπορεί να αγγίξει, γιατί η σκέψη είναι παλιά, είναι μνήμες. Για να υπάρξει το αθάνατο, η αγάπη, θα πρέπει ο νους να ελευθερωθεί από το χθες, από τις μνήμες . Η ελευθερία του νου είναι μία κατάσταση χωρίς μίσος, βία, συγκρούσεις….
Ο νους μπορεί να δει τον ολικό φόβο μέσω του στοχασμού, δηλαδή της πνευματικής διεργασίας που προσπαθεί να εξηγήσει την εσωτερικότητα του εαυτού, μέσω της άρνηση όλων των προκαταλήψεων. Μπορεί να παρατηρήσει κανείς το φόβο μέσω του νου, χωρίς να βρει άλλοθι, να τον αποτρέψει, να τον εκλογικεύσει, να τον ονομάσει. Το πράγμα βρίσκεται εκεί ανεξάρτητα από τη λέξη του. Έτσι ο φόβος αποκτά βαθύτερη νοηματική σύλληψη, μεγαλύτερη εξοικείωση, αφού το χάσμα μεταξύ παρατηρητή και παρατηρούμενου μικραίνει. Η φυγή από το φόβο σηματοδοτείται με την ομορφιά της ελευθερίας , η οποία είναι όπως «το πέταγμα του αετού που δεν αφήνει σημάδια».
Ο «αετός» για τον Κρισνμαμούρτι, συμβολίζει την ελευθερία. Όταν ο άνθρωπος αισθάνεται ελεύθερος χωρίς κίνητρο φόβου ή οποιαδήποτε μνήμη, τότε ο νους είναι ήρεμος και ειρηνικός, μπορεί να δει την αλήθεια και να πάει πιο πέρα. Άρα ο φόβος λειτουργεί ως αποτρεπτικό στοιχείο, ως φραγμός στη γνώση της αλήθειας και στο να προχωρήσει η αντίληψη του νου πιο πέρα από την αλήθεια.
Αν αναλογιστούμε βαθύτερα τη σημερινή κατάσταση, αντιλαμβανόμαστε ότι τα προβλήματα στον κόσμο (φόβοι, βία, συγκρούσεις) ξεκινούν από την εσωτερικότητα του ανθρώπου. Είναι πολύ δύσκολο για τον άνθρωπο να παρατηρήσει με ελεύθερο και καθαρό νου την εξωτερικότητα του.
Ειδικά στη σημερινή εποχή, ο άνθρωπος είναι δέσμιος της καθημερινότητας του, των γρήγορων ρυθμών της ζωής, γίνεται εγωκεντρικός, επιθετικός, προσπαθεί με οποιοδήποτε μέσον να επιτύχει τους στόχους του, ανταγωνίζεται, επιβάλλεται και προσπαθεί να πετύχει τους σκοπούς του με κάθε μέσον. Είναι δέσμιος λοιπόν, όλων των σκέψεων του που του δημιουργούν φόβο. Όμως το εμποδιστικό στοιχείο βελτίωσης του καθενός, ο φόβος μπορεί να αλλάξει, μέσω του αισθήματος της ελευθερίας.
Όλα λοιπόν, εξαρτώνται από τον άνθρωπο, από τη δική μας πρωτοβουλία για αλλαγή του τρόπου σκέψης μας, ώστε να απαγκιστρωθούμε από τους φόβους μας και να στοχαζόμαστε με μεγαλύτερη διαύγεια.
Πηγές:
Κρισναμούρι Τζίντου: Το πέταγμα του αετού, μτφρ: Μάγδα Χαλικιά, Καστανιώτης, Αθήνα, 2004
Jiddu Krishnamurti: Η απευλευθέρωση από το γνωστό, μτφρ.: Άγγελος Μοιραγιάς – Πέτρος Λασκαράτος, Καστανιώτη, Αθήνα, 1986
Κρισναμούρτι: Εις εαυτόν, Το τελευταίο ημερολόγιο του Κρισναμούρτι, Καστανιώτη, Αθήνα, 1998
Κρισναμούρτι: Στη σιγή του νου, Καστανιώτη, Αθήνα
Δημητρίου Απ. Κυριακή: Ζητήματα και απόψεις, πέντε μελέται περί των Jiddu Krishnamurti, Ιώβ ( ή περί θλίψεως), Αρετής, Νώε και του κατακλυσμού, Αθήνα, 1990
