Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ, ως θεωρητικός, συγγραφέας, σκηνοθέτης και ποιητής, ήταν ένας από τους σημαντικότερους αναμορφωτές του θεάτρου του 20ου αιώνα.
Λίγα λόγια για τον Μπρεχτ …
Ο Μ. Μπρέχτ ( Μπέρτολτ Ωυγκεν Φριντριχ Μπρεχτ 1898 – 1956) γεννήθηκε στο Αουγκσμπουργκ της Γερμανίας. Ο πατέρας του ήταν καθολικός, διευθυντής σε εταιρεία χάρτου και η μητέρα του προτεστάντισσα. Σπούδασε ιατρική στο Μόναχο αλλά είχε μεγάλη αγάπη για την λογοτεχνία. Το 1922 παντρεύεται την τραγουδίστρια της όπερας Μαριάνε Ζοφ , με την οποία απέκτησε μια κόρη, την Χάνε. Τα πρώτα του κείμενα τα έγραψε όντας έφηβος ακόμη αλλά το 1928 γίνεται πλέον γνωστός σε όλη την Γερμανία με την «όπερα της Πεντάρας». Με την άνοδο του φασισμού, το 1933, αυτοεξορίζεται για 15 χρόνια στην Αμερική. Κατά την επιστροφή του στο ανατολικό Βερολίνο δημιουργεί το Berliner Ensemble (1949) , στο όποιο εφάρμοσε όλες του τις θεωρίες γύρω από το επικό θέατρο.
Ο Μπρεχτ στον Α παγκόσμιο πόλεμο
Ο Μπρεχτ γνώρισε την φρίκη του πολέμου, ως νοσοκόμος, σε πολύ νεαρή ηλικία. Μέχρι την εποχή του, ο πόλεμος ήταν συνυφασμένος με τον ηρωισμό και την αρρενοπρέπεια. Από εκεί και μετά, αρχίζει να απομυθοποιείται και να χάνει την ηρωική αίγλη που είχε. Αυτό το σκληρό βίωμα του Μπρεχτ από τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο, τον ωθεί στην αποστροφή του μιλιταρισμού και του καπιταλισμού1. Γι αυτόν τον λόγο, ολόκληρες σειρές ποιημάτων και θεατρικών έργων έχουν αντιμιλιταριστικό χαρακτήρα.
Η επίδραση του εξπρεσιονισμού στον Μπρεχτ
Τα νεανικά του χρόνια συμπίπτουν με το κίνημα του εξπρεσιονισμού και με το πολιτικό θέατρο του Erwin Piscator. Μυείται στον μαρξισμό και στα προβλήματα του σοσιαλιστικού και εργατικού κινήματος.
“Έζησα ανάμεσα στους ανθρώπους τον καιρό της ανταρσίας. Κι επαναστάτησα μαζί τους”
Αυτή η φράση του, στο ποίημα για τους νέους, μας κάνει να σκεφτούμε πως ίσως ο Μπρεχτ να μην ήταν αυτό που ξέρουμε αν δεν βίωνε από κοντά όλες τις ανησυχίες και τις αναζητήσεις των συμπατριωτών του τα χρόνια του μεσοπολέμου. Στους Κύκλους των εξπρεσιονιστών, ο Μπρεχτ θα βρει όλα εκείνα τα στοιχεία ώστε να προβάλλει την δική του ιδεολογία. Ο πόλεμος, για τους εξπρεσιονιστές ( και τον Μπρεχτ) ήταν μια εκδήλωση του ισοπεδωτικού κοινωνικού μηχανισμού. Γι αυτό χρησιμοποιούσαν την τέχνη τους ως βήμα διαμαρτυρίας και προβολής της δικής τους ουτοπίας που βασίζεται στην αλληλεγγύη , την αδελφότητα και τις αρετές του ανθρώπου.
Το «επικό θέατρο» του Μπρεχτ
Όταν μιλάμε για «επικό θέατρο» εννοούμε τον όρο «αποστασιοποίηση» (Verfremdungseffekt) . Ο Μπρεχτ δεν είναι εισηγητής του είδους, αλλά εμπνεύστηκε, δανείστηκε και ανέπτυξε την έννοια αυτή από την θεωρία του Erwin Piscator , ο όποιος εισήγαγε το «θέατρο ντοκουμέντο».
Πως χρησιμοποιεί όμως ο Μπρεχτ τον όρο «επικό» και που αποσκοπούσε μέσω αυτού του θεάτρου;
Για την ουσία της λέξης «έπος» θα ανατρέξουμε στην αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα, στην γιορτή των Παναθηναιων, προς τιμήν της θεάς Αθηνάς. Στα Παναθήναια, εκτός των άλλων αγώνων, διεξάγονταν και αγώνες ραψωδών. Οι ραψωδοί ήταν οι ποιητές που απήγγελναν έπη. Το έπος είναι αφήγηση, σε αντίθεση με το δράμα που έχει μιμητικό χαρακτήρα. Πάνω σε αυτό στήριξε ο Μπρεχτ της θεωρία του αναπτύσσοντας ένα θέατρο στο οποίο κυριαρχεί η αφήγηση και όχι η μίμηση2. Το επικό θέατρο επιδιώκει να μας πει για τα κακώς κείμενα της καπιταλιστικής κοινωνίας και όχι να μας δείξει.
Πως πετυχαίνει την «αποστασιοποίηση» το επικό θέατρο του Μπρεχτ ;
Αρχικά, αποσκοπεί στην απόλυτη απόσταση3 του ηθοποιού από τον ρόλο και του θεατή από το έργο, με μια κριτική ματιά προς αυτό. Ο υποκριτής δεν ενσαρκώνει τον ήρωα και ο θεατής δεν ταυτίζεται συναισθηματικά. Δεν προσφέρονται όλα τα έργα για επικό θέατρο, όμως του Μπρεχτ είναι γραμμένα με τέτοιον τρόπο ώστε να συντελείται η απόσχιση του ηθοποιού από τον ήρωα και η διατήρηση της ατομικής του ταυτότητας.
Επίσης, η χρήση ενός αφηγητή λειτουργεί ως εμπόδιο στην συναισθηματική εμβάθυνση του θεατή στην δράση. Ο αφηγητής συνεχώς παρεμβαίνει, διαρρηγνύοντας τον «τέταρτο τοίχο» και ακυρώνοντας την θεατρική ψευδαίσθηση.
Ένα ακόμη συστατικό είναι η χρήση προλόγων και επιλόγων που μετατρέπουν το έργο σε ένα πολίτικο μανιφέστο, εξυπηρετώντας τους μαρξιστικούς στόχους.
Οι πινακίδες , οι οποίες περιέχουν κάποιες φράσεις, ντοκουμέντα, επικεφαλίδες ή ακόμη και περιλήψεις της πλοκής που έπεται, έχουν ως σκοπό την δημιουργία απόστασης του θεατή από το έργο ώστε να κατανοήσει καλύτερα το μήνυμα.
Δε λείπουν βεβαία τα ποιήματα και τα τραγούδια κατά την διάρκεια των έργων του, αποσκοπώντας και πάλι στην αποστασιοποίηση.
Τέλος, η ιστορικοποίηση, αποτελεί στοιχείο δημιουργίας της απόστασης. Πολλά από τα έργα του, ο Μπρεχτ, τα τοποθέτησε στο μακρινό παρελθόν για να αποφεύχθει η ταύτιση με τους ήρωες και την πλοκή.
Αυτή η μεταρρύθμιση που εξήγγειλε ο Μπρεχτ είναι ολοκληρωτική καλύπτοντας όλους τους τομείς της θεατρικής δραστηριότητας. 1. Αντικαθιστά το δράμα με την αφήγηση. 2. Απορρίπτει κάθε είδους συμπέρασμα στο έργο του αφήνοντας το τέλος μετέωρο έχοντας πολλές λύσεις. 3.η αντίφαση αντικαθιστά την σύγκρουση. 4. Ο θεατής υπερέχει των προσώπων.
Αντί επιλόγου…
Αν επιχειρούσαμε να σχηματίσουμε μια εικόνα για τον Μπρεχτ, θα τον χαρακτηρίζαμε ως ριζοσπάστη αντάρτη της αλλαγής, ο όποιος οραματιζόταν μια πραγματικότητα διαφορετική από αυτή που ζούσε. Δεν ήταν ένας ουτοπιστής που τα έβλεπε όλα ιδανικά γύρω του αλλά ένας διανοούμενος που ανέπτυξε την κριτική του ικανότητα μέσω των προσωπικών του εμπειριών. Η συμβολή του Μπρεχτ, συμφώνα με τον Μ.Silberman, ήταν στους νεωτεριστικούς τρόπους που επινόησε για την εξέταση της ιστορίας και για να καταστήσει τις διαδικασίες της ορατές ώστε να μπορούν να αλλάξουν.
______________________________________________________________________________
1 Ο καπιταλισμός, για τους μαρξιστές, ήταν αυτός που προξενούσε τους πολέμους και την διχόνοια μεταξύ των λαών
2 αντιτίθεται στην αριστοτελική μίμηση και κάθαρση, που επικρατούσε για πολλούς αιώνες
3 Τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα μεσουρανούσε, στην θεωρία του θεάτρου, η σχολή Στανισλάφσκι. Εισηγήθηκε την απολυτή ταύτιση του υποκριτή με τον ρολό και την συναισθηματική συμμέτοχη του θεατή στα επί σκηνής δρώμενα. Αυτό το σύστημα Στανισλάφσκι έρχεται σε αντίθεση με την θεωρία του Μπρεχτ.
Βιβλιογραφία
ΣΑΒΒΑΣ ΠΑΤΣΑΛΙΔΗΣ «Θέατρο και Θεωρία. Περί (Υπο)κειμένων και (Δια)κειμένων» επιμ. Δήμητρα Μήττα Θεσσαλονίκη, University Studio Press 2000
Βαλαβάνη, Ν. (επιμ.). (2004). Μπέρτολτ Μπρεχτ, Κριτικές Προσεγγίσεις, Αθήνα: Πολύτροπον.
Κοιλάκου Μάνια (1983). Το θέατρο του Μπέρτολτ Μπρεχτ. Διαβάζω, τχ 70, σελ 20-24
Ριλα Πολ (1989). Θέατρο επικό ή δραματικό. Διαβάζω, τχ 211, σελ 28-33
Dort Bernard (1992). Για την αποστασιοποίηση. Θεατρικά Τετράδια, τχ 23, σελ 14-17
