Η Ελένη Αλταμούρα ήταν η πρώτη Ελληνίδα avant-garde γυναίκα καλλιτέχνης του 19ου αιώνα. Γεννήθηκε στις Σπέτσες το 1821. Ήταν κόρη του μεγάλου θαλασσοπόρου Γιάννη Μπούκουρη, ο οποίος ήταν αυτός που έφτιαξε το πρώτο θέατρο στην Αθήνα, στη γνωστή ως σήμερα πλατεία Θεάτρου. Γενικά όλη της η οικογένεια αγαπούσε τις τέχνες. Η Ελένη πρωτοπήγε σχολείο στο Ναύπλιο και κατόπιν ήταν εσωτερική στην περίφημη σχολή Χιλλ που λειτουργεί μέχρι και σήμερα. Μιλούσε άπταιστα Ιταλικά, Αγγλικά, αρχαία Ελληνικά και Αρβανίτικα. Αγαπούσε τη ζωγραφική από παιδί και η οικογένεια της την βοήθησε να καλλιεργήσει την κλίση της.
Τα πρώτα της βήματα στην τέχνη
Παρά τον συντηρητισμό που επικρατούσε το 19ο αιώνα, ο ανοιχτόμυαλος καπετάνιος Μπούκουρης έφερε τον καθηγητή του Σχολείου των Τεχνών Ραφαέλο Τσέκκολι να της κάνει ιδιαίτερα μαθήματα. «Η μεθοδική διδασκαλία τού Τσέκκολι την υπέταξε στην πειθαρχία τού ακαδημαϊσμού, χωρίς όμως να της περιορίζει την ορμή του ενθουσιασμού της», μας αναφέρει η Αθηνά Ταρσούλη που έγραψε για τη ζωή της μεγάλης ζωγράφου.
Για την Ελένη όμως, ως ανήσυχο πνεύμα που ήταν, αυτό δεν ήταν αρκετό. Αποφάσισε να πάει στην Ιταλία να συνεχίσει τις σπουδές της. Υπήρχε όμως ένα μεγάλο εμπόδιο. Απαγορευόταν η φοίτηση των γυναικών στις Ακαδημίες Τέχνης. Ντύθηκε άντρας και με το όνομα Χρυσίνης Μπούκουρης παρακολούθησε για 4 χρόνια μαθήματα ζωγραφικής στην Ιταλία. Στο βιβλίο της για τη μεγάλη ζωγράφο «Ελένη ή ο Κανένας» η Ρέα Γαλανάκη γράφει: «Η Ελένη μπήκε στα ανδρικά ρούχα όπως οι Έλληνες στον Δούρειο Ίππο για να εκπορθήσουν την Τροία. Η Ελένη παύει να είναι η Ελένη Μπούκουρη. Είναι το φοβερό «Κανένας». Είναι η Οδύσσεια μίας γυναίκας.».
Σπούδασε πρώτα στη σχολή των Ναζαριστών στη Ρώμη από το 1847-1850 και στη συνέχεια το 1850-1851, στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Φλωρεντίας. Η γνωριμία της με τον Ιταλό ζωγράφο, δάσκαλο και μικρότερο της κατά 4 χρόνια, Φραντζέσκο Σαβέριο Αλταμούρα, στάθηκε καταλυτική. Τον ερωτεύτηκε παράφορα και απέκτησε μαζί του 3 παιδιά εκτός γάμου: τον Ιωάννη (1852), τη Σοφία (1854) και τον Αλέξανδρο (1856). Θέλοντας να νομιμοποιήσει τη σχέση της, ασπάστηκε τον καθολικισμό και τον παντρεύτηκε. Πολύ σύντομα όμως, το 1857 ο Φραντζέσκο έφυγε με την φίλη της και ερωμένη του, την Αγγλίδα ζωγράφο Τζέιν Χέυ και πήρε μαζί του τον μικρότερο γιο τους Αλέξανδρο.
H Ελένη είχε λείψει μόνο 8 χρόνια από την πατρίδα της, αλλά η νοσταλγία της ήταν μεγάλη. Ο γιός της Ιωάννης έγραψε στην αυτοβιογραφία του ότι όλα αυτά τα χρόνια η Ελένη διάβαζε Όμηρο και Πίνδαρο, όπως εμείς διαβάζουμε εφημερίδα, δεν ήταν ανοιχτή σε καινούριες γνωριμίες, ήταν συνήθως μελαγχολική και ήταν δυστυχισμένη, όταν έπρεπε να φορέσει γυναικεία ρούχα.
Η αρχή του τέλους της Ελένης Μπούκουρα- Αλταμούρα
Πληγωμένη λοιπόν και προδομένη από τον Φραντσέσκο και τη φίλη της, παίρνει τα δύο της παιδιά και γυρίζει στην Ελλάδα και μένει στην Πλάκα.
Τα τελευταία 4 χρόνια που ήταν στην Ιταλία, ταξίδεψε σε διάφορα μέρη και κρατούσε σημειώσεις και σχέδια. Όλα αυτά τα είχε συγκεντρώσει σε λευκώματα με τίτλο «Studi fatti a Perugia e ad Assisi». Εκεί υπήρχαν και αντιγραφές από έργα των Giotto, Perugino, Andrea del Sarto και άλλων, αλλά και αρκετά αρχιτεκτονικά σχέδια.
Στην Αθήνα αναγνωρισμένη πια ζωγράφος σύντομα εντάχθηκε στους κύκλους των επιφανών Αθηναίων της εποχής. Το 1859 και το 1870 μαζί με τον Νικηφόρο Λύτρα, εκλέχτηκε μέλος τής επιτροπής των «Ολυμπίων» και μέλος τής εξεταστικής επιτροπής τού Καλλιτεχνικού τμήματος του Πολυτεχνείου, μαζί με τους Αλέξανδρο Ραγκαβή, Γεώργιο Μαργαρίτη και Ερνέστο Τσίλλερ. Μετά το 1863 ξεκίνησε να παραδίδει μαθήματα ζωγραφικής σε πλούσιες Αθηναίες και στη βασίλισσα Όλγα. Το παλάτι τη βοήθησε να διοριστεί στο Αρσάκειο, όπου ανέλαβε να βελτιώσει και να οργανώσει το μάθημα της Ζωγραφικής.
Σύντομα όμως η δυστυχία της ξαναχτύπησε την πόρτα. Η κόρη της Σοφία αρρώστησε από φυματίωση το 1872. Φεύγουν από την Αθήνα και πηγαίνουν στις Σπέτσες, μήπως το κλίμα του νησιού τη βοηθήσει. Δυστυχώς η Σοφία το 1874 πεθαίνει. Η Ελένη επιστρέφει στην Αθήνα, όπου με τη βοήθεια φίλων και συγγενών στέκεται πάλι στα πόδια της και ξαναβρίσκει το ενδιαφέρον της να ζήσει. Έρχεται και ο μικρός της γιος ο Αλέξανδρος να τη γνωρίσει, που ζούσε με τον πατέρα του, κάτι που τη χαροποιεί πολύ. Η ηρεμία δεν κράτησε πολύ.
Ο Ιωάννης Αλταμούρας, ο μεγάλος της γιος, που ήταν στην Κοπεγχάγη και σπούδαζε δίπλα στον ζωγράφο Καρλ Σόρενσεν με υποτροφία τής Σχολής Καλών Τεχνών, επιστρέφει το 1876 στην Ελλάδα. Ο Ιωάννης θεωρείται μέχρι και σήμερα ένας από τους καλύτερους Έλληνες θαλασσογράφους. Η μοίρα δίνει στην Ελένη το τρίτο χτύπημα. Το 1878 ο Ιωάννης Αλταμούρας πεθαίνει από φυματίωση και αυτός.
Απελπισμένη και εντελώς καταρρακωμένη η Ελένη Μπούκουρα Αλταμούρα αποτραβιέται στις Σπέτσες. Είναι μόλις 60 χρονών. Βουτηγμένη στην απόγνωση καίει τα περισσότερα έργα της στην αυλή του σπιτιού. Κλείνεται στο σπίτι της και αδιαφορεί για τα πάντα. Στις Σπέτσες την θεωρούν τρελή.
Τον μόνο άνθρωπο που δέχτηκε να συναντήσει τα χρόνια που ακολούθησαν, ήταν η διευθύντρια της «Εφημερίδας των Κυριών» Καλλιρρόη Παρρέν, μετά τη μεγάλη επιμονή και υπομονή της δεύτερης. Η Ρέα Γαλανάκη στο βιβλίο της περιγράφει τη συνάντηση των δύο γυναικών: «Αρνήθηκα να τη δεχτώ. Καθώς της απαντούσα με τη Λασκαρίνα ότι εδώ και χρόνια δεν δεχόμουν επισκέψεις, αναρωτιόμουν ποίαν από όλες τις Ελένες που υπήρξα εννοούσε ακριβώς, και τι άραγε θα της ζητούσε. Μου εξήγησε με τον επόμενο άνθρωπο που έστειλε. Της αρνήθηκα ξανά. Δύο μέρες πέρασαν, ώσπου να υποκύψω στον τελευταίο της αγγελιοφόρο. Ερχόταν πια από το σπίτι του δημάρχου κι εξαδέλφου μου Κυριακού, που είχε αναλάβει τη φιλοξενία εκείνης τής κυρίας, η οποία μάθαινα πως διηύθυνε την ήδη τριετή αθηναϊκή Εφημερίδα των Κυριών. Εξάλλου, έπρεπε τούτη η επίμονη γυναίκα να καταλάβει ότι εγώ ζούσα με διαφορετικό από τον δικό της τρόπο και να μυηθεί σε άλλο ρυθμό. Όντας ευαίσθητη το εννόησε αμέσως και, νομίζω, το σεβάστηκε. Όντας και δραστήρια, δεν άφησε ανεκμετάλλευτο το μυητικό της διήμερο. Έγραψε ένα πολυσέλιδο άρθρο στην εφημερίδα της για όσα είδε τούτες τις δύο ημέρες, πριν με συναντήσει. […]. Την επόμενη άνοιξη σχεδίαζε να κάνει στα γραφεία τής εφημερίδας της την πρώτη έκθεση γυναικών ζωγράφων, και για τούτο με είχε αναζητήσει. Διότι εγώ είχα σπουδάσει και είχα ασκήσει την τέχνη τής ζωγραφικής, μια τέχνη που οι γυναίκες ακόμη δεν είχαν δικαίωμα ούτε να τη σπουδάζουν ούτε να την ασκούν ως επάγγελμα στην Ελλάδα. Στο μάτι μου θα πρέπει να άναψε μια σπίθα, που παρατήρησα ότι δεν της διέφυγε προτού σβήσει λέγοντάς της να με εξαιρέσει οπωσδήποτε από τον κατάλογο της έκθεσης, ενδεχομένως και από την τέχνη της ζωγραφικής […]». Η επισκέπτρια μου ζήτησε ευγενικά να δει τα έργα μου. Της έδειξα πάνω στον τοίχο τη ζωγραφιά του «Αγγέλου με την κόρη». Ήταν η μόνη που είχε διασωθεί, αφού μιλούσε για τον αρραβώνα της Σοφίας. Έριξε μια ματιά και σε κάποιες μεταγενέστερες σπουδές, καμωμένες σε ώρες αργίας και μελαγχολίας με μαύρο μολύβι ή μελάνι […]».
Η Ελένη Αλταμούρα στις 19 Μαρτίου 1900 πέθανε σχεδόν άγνωστη και κηδεύτηκε στο κοιμητήριο της Αγίας Άννας στις Σπέτσες. Τα οστά της βρίσκονται σήμερα μαζί με των παιδιών της στο A΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Η μαρμάρινη σαρκοφάγος που είναι έργο του Ιάκωβου Μαλακατέ γράφει έτος γέννησης 1824. Δεν έχει βέβαια καμία σημασία αυτό.
Αυτό που αξίζει και οφείλουμε να θυμόμαστε είναι ότι η Ελένη Μπούκουρα-Αλταμούρα ήταν, ίσως, η πρώτη γυναίκα της νεότερης Ελλάδας που τόλμησε και ξεπέρασε τις δυσκολίες σε ένα ανδροκρατούμενο κατεστημένο.
Το έργο της παρ’ όλα αυτά παραμένει άγνωστο εκτός από ελάχιστους πίνακες και σχέδια. Ένα από αυτά είναι το έργο «Απελπισία», το οποίο υπογράφει ως Χρυσίνης Μπούκουρης και το είχε υποβάλλει στον διαγωνισμό της Σχολής όπου φοιτούσε. Αν και της είχαν προσφέρει αρκετά για να τον αγοράσουν, αυτή το έστειλε στον πατέρα της με αφιέρωση.
Μια μεγάλη ζωγράφος που έζησε μια τραγική ζωή. Tης αξίζει να μην λησμονηθεί!
Στο πολύ ενδιαφέρον βίντεο που ακολουθεί ένα απόσπασμα από το βιβλίο τής Ρέας Γαλανάκη για τη ζωή τής Ελένης Μπούκουρη-Αλταμούρα που έγινε το θέμα του μυθιστορήματος της «Ελένη ή ο κανένας» (εκδόσεις Άγρα, 1998).
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για το άρθρο:
Ελένη Μπούκουρα-Αλταμούρα:. Ανακτήθηκε από history.arsakeio.gr (τελευταία πρόσβαση 19/3/2023)
Ελένη Μπούκουρα-Αλταμούρα:. Ανακτήθηκε από sansimera.gr (τελευταία πρόσβαση 19/3/2023)
Ελένη Μπούκουρα-Αλταμούρα:. Ανακτήθηκε από 1-2.gr (τελευταία πρόσβαση 19/3/2023)
