Το έργο του Ιωάννη Δεσποτόπουλου, γνωστού στους διεθνείς καλλιτεχνικούς κύκλους ως Jan Despo, αποτέλεσε τομή στην αρχιτεκτονική πορεία της Ελλάδος των μέσων του 20ου αιώνα. Εντούτοις, παρά την σπουδαιότητα του έργου του και την προσπάθεια εισαγωγής των αρχών του Μπάουχαους στο ελλαδικό αρχιτεκτονικό τοπίο, ο Δεσποτόπουλος παραμένει σχεδόν «άγνωστος» σε ένα μεγάλο αριθμό ατόμων. Όμως, το έργο του αρχιτέκτονα, που οραματίστηκε το κτίριο ως συνέχεια του περιβάλλοντος χώρου και της κοινωνίας, παραμένει σημαντικό και πρωτοπόρο για τα εγχώρια και διεθνή δεδομένα.
Η μετάβαση από την Ελλάδα στην Βαϊμάρη
Ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος γεννήθηκε στις 7 Ιανουαρίου του 1903 στη Σμύρνη της Μικρής Ασίας. Παρά τη σμυρναϊκή καταγωγή της οικογένειά του, ο ίδιος μεγάλωσε στη Χίο, όπου είχαν μετακομίσει οι γονείς του μόλις λίγο καιρό μετά την γέννησή του. Εκεί, ολοκληρώνει τη σχολική του φοίτηση και το 1921 εγγράφεται στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου.
Όμως, η Αθήνα, δεν στάθηκε ικανή να κεντρίσει το ενδιαφέρον του νεαρού αρχιτέκτονα, οδηγώντας τον στην Σχολή του Μπάουχαους στη Βαϊμάρη και αργότερα στη Σχολή Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου του Αννόβερου, απ’όπου θα αποφοιτήσει το 1927. Η πορεία του Δεσποτόπουλου φάνηκε λαμπρή από πολύ νωρίς καθώς μετά την ολοκλήρωση της διπλωματικής του εργασίας, εντάχθηκε στο δυναμικό του αρχιτεκτονικού γραφείου του Έριχ Μέντελσον. Στο Βερολίνο, δίπλα στον σπουδαίο Γερμανό αρχιτέκτονα, ο νεαρός Ιωάννης θα μπορέσει να εμβαθύνει τις μελέτες του σχετικά με την μοντερνιστική τάση στην αρχιτεκτονική που δεσπόζει διεθνώς, κατά τις πρώτες δεκαετίες του περασμένου αιώνα.
Η επιστροφή στην Ελλάδα
Ο Δεσποτόπουλος επιστρέφει στην Ελλάδα το 1930. Αυτή η επιστροφή σηματοδοτεί και την αρχή της ανάπτυξης και της προσπάθειας προσαρμογής των αρχιτεκτονικών τύπων και πολεοδομικών θεωριών που ο ίδιος είχε διδαχτεί κατά τη διαμονή του στη Γερμανία. Έτσι, στην Αθήνα, ο αρχιτέκτονας γράφει μία πληθώρα άρθρων και επιστημονικών κειμένων προκειμένου να υποστηρίξει την Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, η οποία δεν ήταν αρκετά διαδεδομένη στον ελλαδικό χώρο.
Σημείο σταθμός για την διεθνή αναγνώριση των σκέψεών του περί αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού σχεδιασμού, αποτέλεσε η συμμετοχή στο 4ο Διεθνές Συνέδριο Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής (CIAM) που πραγματοποιήθηκε το 1933 κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού του πλοίου «Πατρίς» από την Μασσαλία στον Πειραιά και στην Αθήνα. Στο συνέδριο, όπου ο Λε Κορμπυζιέ εισήγαγε για πρώτη φορά την περίφημη «Χάρτα των Αθηνών», ο Δεσποτόπουλος μπόρεσε να αποτυπώσει με μεγαλύτερη ακρίβεια την εφαρμογή των αρχών της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής στο μεσογειακό τοπίο.
Την ίδια εποχή, η κυβέρνηση Βενιζέλου σχεδιάζει την ανέγερση νέων σχολικών κτιρίων, καλώντας καταξιωμένους αρχιτέκτονες να πάρουν μέρος στο νέο αυτό εγχείρημα για την αναδιαμόρφωση της υφιστάμενης αρχιτεκτονικής κατάστασης στη χώρα. Γνωστοί αρχιτέκτονες, ανάμεσά τους ο Δημήτρης Πικιώνης (Δημοτικό Σχολείο στα Πευκάκια Λυκαβηττού) και ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος καλούνται να καταθέσουν τα σχέδιά τους, με τον τελευταίο να αναλαμβάνει τον σχεδιασμό του σχολικού συγκροτήματος που βρίσκεται στην Ακαδημία Πλάτωνος.
Ανάμεσα στα έργα που αποπερατώθηκαν από τον Δεσποτόπουλο, κατά τη δεκαετία του 1930, στην Αθήνα ήταν: το Νοσοκομείο Σωτηρία (1932-1935) και το κτίριο του Ερυθρού Σταυρού (δεν διασώζεται σήμερα). Επιπλέον, έργα του Ιωάννη Δεσποτόπουλου βρίσκονται σε άλλες πόλεις της Ελλάδας, όπως στην Τρίπολη Αρκαδίας, όπου εντοπίζουμε το Σανατόριο Αρκαδίας (1936-1940) καθώς και στον τόπου, όπου ο σπουδαίος αρχιτέκτονας μεγάλωσε, τη Χίο. Στο νησί υπάρχει μία σειρά κτιρίων που επιμελήθηκε ο Δεσποτόπουλος, όπως ο Ναός Παναγίας Μαγαζιώτισσας, τα Δημοτικά λουτρά Χίου και το Κινηματοθέατρο Χίου.
Η εκ νέου μετάβαση στο εξωτερικό
Το 1943 ήταν το έτος της επίσημης αναγνώρισης του έργου του Ιωάννη Δεσποτόπουλου καθώς ο ίδιος εκλέγεται καθηγητής του μαθήματος Ειδική Κτηριολογία και Αρχιτεκτονικές Συνθέσεις, της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Ωστόσο, στη θέση αυτή θα παραμείνει για τρία μόνο χρόνια, αφού το 1946 απομακρύνεται λόγω πολιτικών πεποιθήσεων.
Μετά την απρόσμενη διακοπή της ακαδημαϊκής του καριέρας στην Ελλάδα, ο δρόμος τον οδηγεί πίσω στη Γερμανία, όπου και ορίζεται καθηγητής πρώτα στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου και μετέπειτα στο Βερολίνου. Στη γερμανική πρωτεύουσα αναγνωρίζεται η σημαντικότητα του έργου του με την εκλογή του ως μέλος της Γερμανικής Ακαδημίας.
Το μεγαλύτερο διάστημα της καριέρας του θα το περάσει την Σουηδία, όπου και εγκαθίσταται το 1947, μετά από πρόσκληση του κρατικού σουηδικού ιδρύματος «SVENEKA INSTITUTET.» Στη χώρα ο Δεσποτόπουλος διαπρέπει τόσο επαγγελματικά όσο και στον ακαδημαϊκό χώρο, αφού διδάσκει στη θέση του έκτακτου καθηγητή στα πολυτεχνεία της Στοκχόλμης, του Γκέτεμποργκ αλλά και στο φημισμένο Πανεπιστήμιο της Ουψάλας. Φυσικά, η παραμονή του στη Σουηδία βοήθησε στην περαιτέρω ανάπτυξη και εφαρμογή της έρευνάς του για την λειτουργικότητα της πόλης και την ανάδειξή της ως τον κατεξοχήν χώρο κοινωνικής αλληλεπίδρασης των ατόμων.
Πρακτικά, η παραπάνω θεωρητική βάση θα έβρισκε εφαρμογή μέσω του αρχιτεκτονικού τύπου «Νeues Bauen,» το οποίο εισήγαγαν πολλοί αρχιτέκτονες χωρών της Βόρειας Ευρώπης.
Η οριστική επιστροφή στην Ελλάδα
Έναυσμα για την, πλέον μόνιμη, επιστροφή του στην Αθήνα αποτέλεσε το Α’ βραβείο στον πολεοδομικό διαγωνισμό ιδεών, που εκπονήθηκε για το Πνευματικό Κέντρο Αθηνών, το 1959. Δύο χρόνια μετά την νίκη του στον διαγωνισμό, ο Δεσποτόπουλος αποφασίζει να γυρίσει στην Ελλάδα και το 1961 επανατοποθετείται στην θέση του καθηγητή στο ΕΜΠ.
To 1968, λόγω συνταξιοδότησης, εγκαταλείπει το ΕΜΠ αλλά όχι τον χώρο του πανεπιστημίου καθώς συνεχίζει την διδασκαλία του στο Τεχνικό Πανεπιστήμιο της Στουτγάρδης, στην Έδρα Κτηριολογίας και Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων. Μετά το τέλος της συνεργασίας του με το γερμανικό πανεπιστήμιο, επιστρέφει και πάλι στην Αθήνα, ενώ το 1974 υποβάλλει την υποψηφιότητά του στην Ακαδημία Αθηνών. Η απόρριψη της υποψηφιότητάς του ίσως ήταν απόρροια των πολιτικών του απόψεων, οι οποίες είχαν σταθεί αφορμή για την απομάκρυνσή του από το ΕΜΠ, τριάντα χρόνια πριν.
Ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος πεθαίνει στις 1 Οκτωβρίου 1992 στην Αθήνα, σε ηλικία 89 ετών.
Το Ωδείο Αθηνών
Το σημαντικότερο και πιο γνωστό έργο του καινοτόμου Έλληνα αρχιτέκτονα είναι το Ωδείο Αθηνών. Το εμβληματικό κτίριο του κέντρου της Αθήνας (βρίσκεται στην γωνία των λεωφόρων Βασιλέως Γεωργίου Β’, Βασιλέως Κωνσταντίνου και της οδού Ρηγίλλης) αποτελεί σχέδιο του 1959, ενώ η διαδικασία ανοικοδόμησής του ολοκληρώνεται δέκα χρόνια αργότερα.
Το σχέδιο του κτιρίου εντάσσεται στην γενικότερη μελέτη του αρχιτέκτονα στα πλαίσια του διαγωνισμού του Πνευματικό Κέντρο Αθηνών και της Υπηρεσίας Οικισμού του Υπουργείου Δημοσίων Έργων. Σκοπός του διαγωνισμού, ήταν η ανάπλαση του κέντρου με στόχο την ενσωμάτωση της πολιτιστικής ζωής στο αστικό τοπίο. Αυτό το ασυνήθιστο, για τα ελληνικά δεδομένα, σύγχρονο πολιτιστικό φόρουμ, εντάσσονταν στα ακαδημαϊκά και επαγγελματικά ενδιαφέροντα του Δεσποτόπουλου. Έτσι, θεωρήθηκε ο πλέον ειδικός για τον σχεδιασμό ενός τέτοιου έργου. Η πρόταση του αρχιτέκτονα περιελάμβανε τα εξής κτίρια:
- Κρατικό Θέατρο
- Υπαίθριο Θέατρο
- Βιβλιοθήκη
- Κρατική Ακαδημία Μουσικής ( το λεγόμενο Ωδείο Αθηνών)
- Κτίριο Συναυλιών, Χοροδράματος και Συνεδρίων
- Πλατεία
- Ένα Μουσειακό Συγκρότημα και Πινακοθήκη
- Κτίριο Επιστημονικών Οργανισμών και Μορφωτικών Οργανώσεων
- Αίθουσα Εκθέσεων
Μεταξύ των παραπάνω κτιρίων, υπήρξε η προνόηση για την κατασκευή μίας πληθώρας βοηθητικών χώρων που θα διευκόλυναν την «πνευματική ζωή» της Αθήνας.
Όμως, παρά το εκτεταμένο πρόγραμμα ανοικοδόμησης που πρότεινε ο Δεσποτόπουλος, μόνο το κτίριο του Ωδείου ολοκληρώθηκε με επιτυχία. Η αγάπη του αρχιτέκτονα για τις απλές, λιτές γραμμές και τη γραμμικότητα χαρακτηρίζει την κατασκευή, αφού το κτίσμα βρίσκεται παράλληλα με την παρακείμενη σε αυτό λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας.
Για να πετύχει αυτή την ομαλότητα ένταξης του κτιρίου στον χώρο, το τοποθετεί λοξά μεταξύ των οδών Βασιλέως Γεωργίου Β’ και Βασιλέως Κωνσταντίνου. Αποτέλεσμα αυτής της ομολογουμένως περίεργης χωροταξικής τοποθέτησης, είναι η δημιουργία ενός τριγωνικού κήπου στη νότια πλευρά του Ωδείου.
Σχεδιαστικά, το εσωτερικό του κτιρίου δείχνει να εκμεταλλεύεται το μεσογειακό φως, ενώ η παρουσία των μεγάλων διαδρόμων βοηθάει στην αδιάκοπη και ανεμπόδιστη κίνηση στον χώρο. Επιπροσθέτως, υπάρχουν μέρη στάσης ή αναμονής , όπου ο φωτισμός γίνεται μέσω μεγάλων ανοιγμάτων με την μορφή παραθύρου ή αιθρίου.
Χαρακτηριστικό είναι και το παιχνίδισμα στα ύψη του κτιρίου, στοχεύοντας στην οπτική αποτύπωση των διαφορετικών λειτουργιών των χώρων αλλά και τον προσδιορισμό πολλών και περίεργων αρχιτεκτονικών ποιοτήτων. Το άψογα μινιμαλιστικό αποτέλεσμα συμπληρώνει η άσπρη- γκρι απόχρωση των τοίχων, η οποία βοηθά στην αντανάκλαση του φωτός στο εσωτερικό, ενώ οι πολλοί και επιβλητικοί διάδρομοι συμβάλλουν στην καλύτερη διάχυση του ήχου.
Όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά του Ωδείου Αθηνών αποτελούν παραδείγματα της προσπάθειας ένταξης των στοιχείων της Σχολής Μπάουχαους και της Μοντέρνας αρχιτεκτονικής στον σχεδιασμό των κτιρίων του ελλαδικού χώρου. Σε αυτή την ομαλή μετάβαση, από την παραδοσιακή ελληνική αρχιτεκτονική στον Μοντερνισμό, αποσκοπούσαν οι αρχιτεκτονικές μελέτες και το συνολικό έργο του Ιωάννη Δεσποτόπουλου.
Ακολουθεί βίντεο για το, επηρεασμένο από το Μπάουχαους, έργου του Ιωάννη Δεσποτόπουλου και την αλληλένδετη σχέση του κτιρίου με την κοινωνία:
Πηγές Άρθρου:
Δεσποτόπουλος Ιωάννης (1903 – 1992). Ανακτήθηκε από www.benaki.org. (Τελευταία πρόσβαση 12/08/2020).
Ιωάννης Δεσποτόπουλος (1903-1992). Ανακτήθηκε από www.documenta14.de. (Τελευταία πρόσβαση 12/08/2020).
Κάλφα Κ. (2019). Ιωάννης Δεσποτόπουλος: αυτός ο άγνωστος;. Ανακτήθηκε από www.archetype.gr. (Τελευταία πρόσβαση 12/08/2020).
Let’s Work Together. Ανακτήθηκε από www.classicus.online. (Τελευταία πρόσβαση 02/08/2020).
Γιακουμακάτος Α. (2019). Ιωάννης Δεσποτόπουλος, ο Έλληνας κλασικός του ευρωπαϊκού μοντέρνου. Ανακτήθηκε από www.archetype.gr. (Τελευταία πρόσβαση 12/08/2020).
