Μερικά από τα πιο μαγικά στοιχεία του κόσμου των ταινιών του Hayao Miyazaki όπως οι μεταμορφώσεις, τα μαγεμένα δάση και μερικά μικρά και μεγάλα πλάσματα που κατοικούν εκείνο τον παράξενο κόσμο προέρχονται από την Ιαπωνική παράδοση και θρησκεία. Η πρόσληψη των ταινιών αυτών είναι πολύ διαφορετική στον υπόλοιπο κόσμο από ότι στην Ιαπωνία – σύμφωνα με τις δηλώσεις του Miyazaki, οι χαρακτήρες του έπρεπε να είναι οικείοι στο ιαπωνικό κοινό όλων των ηλικιών. Τα μαγικά πλάσματα όπως ο Totoro ή η Ponyo είναι αρκετά παρόμοιοι με πλάσματα και χαρακτήρες από την ιαπωνική παράδοση, κάτι που όμως λειτούργησε τελείως διαφορετικά με το κοινό εκτός Ιαπωνίας. Για εμάς οι ταινίες αυτές είναι παράξενες και παρουσιάζουν ένα σύμπαν ανοίκειο, έως και σουρεαλιστικό, αντιμετωπίσαμε ένα διαφορετικό είδος ομορφιάς. Ποιο όμως είναι τελικά το υπόβαθρο και κατά πόσο παίζει ρόλο η ιαπωνική θρησκεία στη μαγεία που κρύβουν αυτές οι ταινίες;
Στην Ιαπωνία επικρατούσα θρησκεία είναι το Σίντο (Shintō, 神道) μια θρησκεία ανιμιστική σύμφωνα με την οποία ολόκληρο το σύμπαν (τόσο τα έμψυχα όσο και τα άψυχα μέρη του) κατοικείται από ένα άπειρο σύνολο θεοτήτων. Ο Myiazaki έχει δηλώσει πως χωρίς να πιστεύει σε αυτό έχει μεγάλο σεβασμό απέναντι του ενώ η ανιμιστικές του καταβολές είναι βαθιά ριζωμένες μέσα του. Μια κάπως παράξενη δήλωση, η οποία μπορούμε να υποθέσουμε ότι στηρίζεται σε μια αντιπάθεια του για την οργανωμένη θρησκεία η οποία πιθανόν να ενσαρκώνεται στο πρόσωπο του άπληστου ιερέα στην Πριγκίπισσα Mononoke. Στο άρθρο αυτό θα μιλήσουμε για δυο ταινίες οι οποίες σχετίζονται περισσότερο με την θρησκεία και τις παραδόσεις της Ιαπωνίας: το Princes Mononoke και το Spirited away.
Spirited away (Sen to Chihiro no Kamikakushi)
Το όνομα της ταινίας σημαίνει επί λέξη: Η Σεν και η Τσιχίρο κρυμμένες από τους θεούς. Με το “κρύψιμο” ή Kamikakyshi παραπέμπει σε μια τελετή συμβολικού θανάτου και συμβολικής αναγέννησης. Οι συμβολισμοί στην ταινία του Miyazaki παραπέμπουν σε αυτό που στην Ελλάδα θα λέγαμε διαβατήριες τελετές ή τελετουργίες διάβασης, τελετουργίες που σηματοδοτούν την μετάβαση από μια κατάσταση σε μια άλλη. Σημαντικό ρόλο σε αυτές τις τελετές παίζουν οι μάσκες και οι μεταμφιέσεις, αρκετές θεωρίες ισχυρίζονται ότι από εκεί προέρχεται η τραγωδία και το αρχαιοελληνικό θέατρο εν γένει. Πολλοί χαρακτήρες και επιμέρους συμβολισμοί παραπέμπουν στις τελετουργίες αυτές σχετικές με την αναγέννηση, ενώ σε ένα δεύτερο επίπεδο η ταινία χρησιμοποιεί το υλικό του μύθου για να αποδώσει την μετάβαση από την παιδική ηλικία στην ωριμότητα- με τον κύριο ρόλο εδώ να παίζουν η απεξάρτηση από την προστασία των γονέων, η εργασία και φυσικά ο έρωτας.
Η πύλη torii και τα αγάλματα Dosojin: Στην αρχή της ταινίας η οικογένεια της Τσιχίρο περνά με το αυτοκίνητο πλάι σε μια παραδοσιακή πύλη torri ενώ τους σταματάει το δρόμο ένα άγαλμα Dosojin. Τα αγάλματα αυτά στην ιαπωνική παράδοση σημαίνουν ένα όριο στο χώρο, ενώ αναπαριστούν θεότητες που προστατεύουν ταξιδιώτες και όσους βιώνουν μια μετάβαση όπως εδώ η Τσιχίρο. Οι πύλες torii είναι οι χαρακτηριστικές ξύλινες πύλες που βρίσκονται στην είσοδο των ναών και συμβολίζουν το πέρασμα στον κόσμο των kami, των Θεών.
Ο no-face: Το σκοτεινό πλάσμα με την μάσκα που τρόμαξε τόσα και τόσα παιδιά, είναι σε γενικές γραμμές επινόηση του Miyazaki ωστόσο, βασίζεται πιθανόν στο Noppera-bō ένα yokai ή αλλιώς απρόσωπο φάντασμα, είναι ένα είδος ακίνδυνου δαιμονίου που διασκεδάζει με το να τρομάζει τους ανθρώπους. Τα noppera-bo δεν φορούν μάσκες, η μάσκα του no-face παραπέμπει στο ιαπωνικό θέατρο No, που όπως και η ελληνική τραγωδία βασίζεται στις διαβατήριες τελετές. Ο no-face μιμείται και ακολουθεί την τσιχίρο προσπαθώντας να αποκτήσει υπόσταση, είναι η μετάβαση από την πλήρη ανωριμότητα στην διαμόρφωση χαρακτήρα.
Yubaba: Είναι πιθανόν βασισμένη στην yamaouba, την μάγισσα του βουνού που επιτίθεται και παγιδεύει τους ανθρώπους, από άλλη άποψη είναι προστάτιδα των βουνών. Άλλη πηγή είναι και η baba-yaga η γριά μάγισσα των ρωσικών παραμυθιών.
Ο Θεός του ποταμού: Η αρχική του εμφάνιση παραπέμπει πάλι σε κάποιο yokai που μοιάζει με πλάσμα από λάσπη και μυρίζει απαίσια, η δεύτερη μορφή του είναι ένας δράκος, στην ιαπωνική παράδοση οι δράκοι είναι προστάτες των ποταμών και γενικά του υγρού στοιχείου.
Τα λουτρά: η τελετή misogi σχετίζεται με ένα τελετουργικό λουτρό κάθαρσης. Στην μυθολογία ο Θεός Ιζανάγκι μετά την επιστροφή του από μια κατάβαση στον κάτω κόσμο, κάνει ένα τελετουργικό λουτρό κάθαρσης. Στην ταινία οι θεοί επισκέπτονται τα λουτρά με σκοπό μια παρόμοια ανάγκη για κάθαρση (ίσως να υπονοείται εδώ και η μόλυνση του περιβάλλοντος).
Princess Mononoke ( Mononoke Hime)
H πιο άμεσα συνδεδεμένη με την ιαπωνική παράδοση και κουλτούρα ταινία του Miyazaki. Η ταινία συνδυάζει δύο από τα σημαντικότερα θέματα που απασχολούν όλο το έργο του δημιουργού, το περιβάλλον και τον μύθο. Η ιστορία περιστρέφεται γύρω από μια κατάρα που κυνηγά ένα αγόρι από τότε που σκότωσε έναν δαιμονισμένο αγριόχοιρο. Συμβολικά αναπαρίσταται η σύγκρουση μεταξύ παράδοσης και βιομηχανικής κοινωνίας καθώς και η σύγκρουση μεταξύ φύσης και ανθρώπου. Τα πράγματα στην ταινία δεν είναι άσπρο-μαύρο, οι άνθρωποι καταστρέφουν μεν το δάσος, ωστόσο η κοινωνία προοδεύει (η αρχόντισσα Eboshi οδηγεί τους κατοίκους τις πόλης της σε ένα σχεδόν σοσιαλιστικό τρόπο οργάνωσης ενώ είναι πολύ αξιόλογη η εστίαση στην θέση των γυναικών που στο πλαίσιο μιας βιομηχανοποιημένης κοινωνίας κατακτούν ένα είδος ισότητας). Η σύγκρουση δεν είναι μεταξύ καλού-κακού αλλά μεταξύ αντικρουόμενων συμφερόντων, ιδεολογιών και τρόπων ζωής. Ως παιδί είχα την ευκαιρία να δω αυτήν την ταινία τυχαία και η επίδραση της ήταν τεράστια στον τρόπο που κατανοούσα από τότε και μετά το Θείο. Ο Θεός εδώ δεν είναι άνθρωπος αλλά ούτε καν ανθρωπόμορφος. Το σώμα του που μοιάζει με ελάφι και το ημιανθρώπινο πρόσωπο του τον κάνουν να βρίσκεται σε κάτι ανάμεσα στον άνθρωπο και το ζώο, ανάμεσα στην σκεπτόμενη φύση και το ένστικτο, μια πορεία του ζώου που δεν έχει ακόμα γίνει άνθρωπος, η ισορροπία ανάμεσα στη φυσική πηγή όλων των πραγμάτων, στα ζωντανά πλάσματα και σε ότι τα ξεπερνά. Το ίδιο αντίκτυπο είχε και η σκηνή που η Eboshi φωνάζει: “δείτε τώρα πως σκοτώνουμε έναν θεό!”. Κατά κάποιο τρόπο στο τέλος οι θεοί πεθαίνουν εγκαταλείποντας το μαγεμένο δάσος, από τότε μάλλον ο κόσμος των θεών διαχωρίζεται πλήρως από τον κόσμο των ανθρώπων και παύει η εγγύτητα μεταξύ τους. Είναι η αυγή μιας νέας βιομηχανικής εποχής, μιας εποχής όπου ο άνθρωπος θα κυριαρχεί πάνω στη φύση ως ανώτερος και όχι ως μέρος της. Όμως όπως λέει ο Ashitaka “ο θεός-ελάφι δεν πεθαίνει γιατί είναι η ίδια η ζωή”,η πνευματικές δυνάμεις εξακολουθούν να επιδρούν στον κόσμο μέσα από το σύμβολο και την διήγηση, η η ίδια η ταινία είναι η απόδειξη για αυτό.
Nago no mori: Ο Γιγάντιος κάπρος που επιτίθεται στον Ashitaka είναι πιθανόν εμπνευσμένος από τον μύθο του Inosasaou έναν αγριόχοιρο που μετατράπηκε σε δαίμονα όταν τον σκότωσε ένας κυνηγός. Ενώ τα φιδόσχημα πλοκάμια που καλύπτουν το σώμα του συνδέονται πιθανόν με την κινεζική μαύρη μαγεία του GU και τα ξόρκια kodoku
Οι Λύκοι: Πιθανόν να σχετίζονται με θεότητες των βουνών όπως τα Ookami. Προστάτες των βουνών και αγγελιαφόροι των θεών των βουνών, μπορούν να είναι και φιλικοί και εχθρικοί προς τους ανθρώπους.
Kodama: Είναι τα μικρά πνεύματα προστάτες του δάσους. Επιτίθενται σε αυτούς που θέλουν να κόψουν τα δέντρα τους. Η μορφή που έχουν στην ταινία είναι επινόηση του Miyazaki με πιθανή την επιρροή στοιχείων από πνεύματα των ιθαγενών τις Ωκεανίας.
Ο Θεός-Ελάφι: Τα ελάφια θεωρούνται ιερά στην Ιαπωνία καθώς είναι κάτι σαν μεσάζοντες ή αγγελιαφόροι μεταξύ θεών και ανθρώπων.
Πηγές για αυτό το άρθρο:
https://www.youtube.com/watch?v=a4RnfeeVOpA&t=626s
https://www.youtube.com/watch?v=GRVpWwMXrl8&t=576s
Hayao Miyazaki, στο: https://en.wikipedia.org/wiki/Hayao_Miyazaki
https://maxmag.gr/cinema/spirited-away-pera-apo-ta-oria-tis-fantasias/
https://maxmag.gr/cinema/naysika-tis-koiladas-ton-anemon-klassiko-anime-perivallontikes-anisychies/
