Η κωμόπολη της Σιάτιστας, τοποθετημένη στις νότιες παρυφές του όρους Άσκιου και πάνω από την κοιλάδα του Αλιάκμονα, πάντα αποτελούσε σταυροδρόμι της εμπορικής ζωής των Βαλκανίων, και κατά συνέπεια, λόγω της εμπορικής της ανάπτυξης, ένα από τα σημαντικότερα οικονομικά κέντρα της δυτικής Μακεδονίας. Η κωμόπολη, που βρίσκεται μόλις 28 χλμ. νοτιοδυτικά της Κοζάνης, επιδεικνύει, την πάλαι ποτέ αξιοθαύμαστη ανάπτυξή της, μέσω των πολλών αρχοντικών της, απομεινάρια της δραστήριας εμπορικής και κοινωνικής ζωής της.
Ιστορικά Στοιχεία
Λόγω της ανυπαρξίας στοιχείων αναφορικά με τη μόνιμη κατοίκηση της περιοχής, η αρχική πόλη, πιθανότατα, χτίστηκε τον 15ο αιώνα, λίγο μετά την κατάκτηση των περιοχών της Θεσσαλίας και της Δυτικής Μακεδονίας, κατά τα χρόνια, δηλαδή, του Μουράτ του Α’ (1362-1389). Η περιοχή, εξαιτίας των απόκρημνων λόφων και της πυκνής βλάστησης, αποτέλεσε κατάλληλο τόπο διαφυγής από τους πεδινούς οικισμούς, όπου, η οθωμανική κυριαρχία δημιούργησε αισθήματα φόβου και ανασφάλειας στους ντόπιους κατοίκους. Έτσι, πολλοί από τους κατοίκους της πεδιάδας των Καραγιανίων (ή Ξηρολίμνης), εγκαταστάθηκαν αρχικά στην κάτω συνοικία που ονομάζεται μέχρι σήμερα Γεράνεια (η οποία θα λέγαμε πως θεωρείται η αρχαιότερη συνοικία). Επιπλέον, οι κάτοικοι των γύρω χωριών, όπως του Τσιαροσινού(Μικρόκαστρο), της Τραπεζίτσας, της Πέλκας (Πελεκάνος), του Παλιόκαστρου, της Σαρακίνας, της Γιάνκοβης, κ.ά., μη μπορώντας να αντέξουν τις λεηλασίες και το βίαιο εξισλαμισμό, κατέφυγαν στα κρησφύγετα της Σιάτιστας, δημιουργώντας το δεύτερο συνοικισμό, τη Χώρα.
Κατά τον 17ο αιώνα -ο οποίος αποτέλεσε και τον αιώνα των περισσότερων βίαιων περιστατικών στην Οθωμανική αυτοκρατορία-, και συγκεκριμένα το 1612, η Σιάτιστα δέχτηκε και πάλι μετανάστες, ιδιαίτερα από την Ήπειρο και τη Θεσσαλία, αλλά και από τη Μοσχόπολη, το Σούλι, τη Δάρδα, τη Λάγγα, το Μοριά, καθώς και άλλες περιοχές, όπου επλήγησαν από την πολιτική των διώξεων, που είχε εφαρμοστεί με σκοπό την επίτευξη της επιθυμητής, από τον Σουλτάνο,κοινωνικής ηρεμίας, στην αχανή αυτοκρατορία. Ωστόσο, παρά τις ροές μεταναστών, η Σιάτιστα, φαίνεται να διατηρεί τον αμιγώς ελληνικό της χαρακτήρα, καθώς, εκτός από τις τουρκικές αρχές, η κυρίαρχη γλώσσα ομιλίας ήταν τα ελληνικά. Παράλληλα ο πληθυσμός της πόλης διατηρούσε κάποια προνόμια, ίσως λόγω της εμπορικής και οικονομικής ανάπτυξης της περιοχής, η οποία – μέσω της φορολογίας- ενίσχυε την οικονομία της αυτοκρατορίας.
Η οικονομική ανάπτυξη της μικρής αυτής ορεινής πόλης, ξεκινά κατά τα μέσα του 17ου αιώνα και διαρκεί για περίπου δύο αιώνας. Φυσικά, κύρια πηγή ενασχόλησης ήταν το εμπόριο με άλλες μακεδονικές πόλεις όπως η Καστοριά, η Κοζάνη, η Έδεσσα, η Θεσσαλονίκη αλλά και με πόλεις της Βαλκανικής και της Κεντρικής Ευρώπης, όπως η Βενετία, η Τεργέστη, το Βουκουρέστι, το Βελιγράδι και η Βιέννη. Τα προϊόντα που μετέφεραν ήταν δέρματα, γουναρικά, κρόκος και βαμβάκι και εισήγαγαν,κυρίως είδη πολυτελείας όπως μεταξωτά υφάσματα, κρύσταλλα και πορσελάνες, καθρέφτες με ξύλινες επιχρυσωμένες κορνίζες, κοσμήματα με πολύτιμους λίθους, τα οποία, τις περισσότερες φορές θα κατέληγαν στην Κωνσταντινούπολη ή σε άλλα μεγάλα αστικά κέντρα της αυτοκρατορίας. Ωστόσο, ο πλούτος της πόλης, σε συνδυασμό με την πλούσια αγωνιστική της δράση, την έκανε εύκολο στόχο επιδρομών, με σημαντικότερες αυτοές του 1784, όταν, πολυάριθμες ορδές Τουρκαλβανών εισέβαλαν στην πόλη. Οι επιδρομές αποκρούστηκαν από τους κατοίκους, αφήνοντας όμως, ανεξίτηλα σημάδια στις μνήμες των Σιατιστινών.
Η Αρχιτεκτονική
Η ανάπτυξη του εμπορίου ήταν εκείνη που οδήγησε στην καλλιτεχνική άνθιση της Σιάτιστας, καθώς πολλοί από τους γόνους των πλουσίων οικογενειών της περιοχής, έφευγαν στο εξωτερικό με σκοπό είτε να σπουδάσουν στα φημισμένα πανεπιστημιακά ιδρύματα της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης είτε να εγκατασταθούν μόνιμα στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, αποσκοπώντας στην ευκολότερη διεξαγωγή του εμπορίου και την περαιτέρω ανάπτυξη των εμπορικών τους σχέσεων. Αυτή η εξωστρέφεια των κατοίκων, οδήγησε στην ανάπτυξη της αρχιτεκτονικής αλλά και των τεχνών στην ευρύτερη περιοχή της δυτικής Μακεδονίας και της Ηπείρου. Ας μη ξεχνάμε τους Μιχαήλ Τοσίτσα και Ευάγγελο Αβέρωφ, οι οποίοι, καταγόμενοι από το Μέτσοβο, συνέβαλλαν στην άνθιση των τεχνών, αλλά και την οικονομική ενίσχυση των φτωχότερων οικογενειών του Μετσόβου (ο πρώτος κατέθεσε πάνω από 100.000 δραχμές, στην Εθνική Τράπεζα, για να πληρώνονται από τους τόκους στο Μέτσοβο δύο δάσκαλοι κάθε χρόνο). Επιπλέον, γνωστό είναι και το Λαογραφικό Μουσείο Μετσόβου, όπου και στεγάζεται η Συλλογή Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα.
Στη περίπτωση της Σιάτιστας, η αρχιτεκτονική βρέθηκε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των κατοίκων. Η κωμόπολη αποτελείται από δύο πολεοδομικούς ιστούς, στους οποίους έχουν καταγραφεί περισσότερα από 100 αρχοντικά, που χρονολογούνται στον 18ο και 19ο αιώνα -με σημαντικότερα αυτά του 1740-1780. Όλα ακολουθούν την ίδια κάτοψη και εσωτερική διαρρύθμιση, η οποία βρίσκει παράλληλα στην ηπειρώτικη αρχιτεκτονική παράδοση -οι περισσότεροι τεχνίτες των οικιών της Σιάτιστας είχαν καταγωγή από την Ήπειρο. Αποτελούνται από υπόγειους και ημιυπόγειους χώρους, το μεσοπάτωμα και τον όροφο, ενώ εξωτερικά εντοπίζεται ισχυρή «οχύρωση» για την προστασία από τις συχνές επιδρομές. Χαρακτηριστικό στοιχείο είναι η μεσιά που αποτελεί ένα είδος εσωτερικής αυλής καθώς και τα κλειστά σαχνισιά. Ο πλούσιος διάκοσμος στο εσωτερικό τους με βιτρώ, τοιχογραφίες και ξυλόγλυπτα, δημιουργεί μια επιβλητική ατμόσφαιρα, με στοιχεία από την παράδοση της εκκλησιαστικής μεταβυζαντινής τέχνης, την ισλαμική και την ευρωπαϊκή τέχνη (κυρίως του μπαρόκ και ροκοκό) ενώ στη διακόσμηση του 19ο αιώνα είναι εμφανής η επίδραση του νεοκλασικισμού.
Το Αρχοντικό της Πούλκως
Δυστυχώς πολλά από τα αρχοντικά δεν μπορούν να φανερώσουν την αίγλη του παρελθόντος, αφού δεν διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Ωστόσο, το λεγόμενο «Αρχοντικό της Πούλκως» ή οικία Πουλκίδη, είναι ένα από τα εντυπωσιακότερα της Σιάτιστας, το οποίο, μετά τις εκτεταμένες εργασίες αποκατάστασης, είναι πλέον ανοιχτό για το κοινό. Πρόκειται για ένα επιβλητικό διώροφο κτίριο με ισόγειο, όροφο και ημιυπαίθριο χώρο που βρίσκεται στη συνοικία Γεράνεια. Χρειάστηκε να γίνουν σημαντικές σωστικές παρεμβάσεις, εργασίες αναστήλωσης και συντήρησης της τοιχοποιίας, των τοιχογραφιών καθώς και όλων των ξυλόγλυπτων τέμπλων. Το πρόγραμμα συντήρησης του μνημείου εντάχθηκε στο ΕΣΠΑ 2007-13, κόστισε 1,5 εκατ. ευρώ και οι εργασίες ολοκληρώθηκαν στα τέλη του 2015, ενώ μετά την αναστήλωση, εντάχθηκε στην πρώην 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Σύμφωνα με επιγραφή που βρίσκεται πάνω από την είσοδο άρχισε να χτίζεται το 1752. Ο εξαιρετικός γραπτός διάκοσμος που φέρει το αρχοντικό στο εσωτερικό του, με βιτρώ στα παράθυρα και ξυλόγλυπτα, και οι, εκπληκτικής τέχνης, γύψινες διακοσμήσεις στα τζάκια, είναι κάποια από τα χαρακτηριστικά όχι μόνο της συγκεκριμένης οικίας αλλά, όπως προαναφέρθηκε, των αρχοντικών που εντοπίζονται στην γύρω περιοχή.
Aναφορικά με την πλούσια ζωγραφική και ξυλόγλυπτη διακόσμηση, σε αυτή παρατηρείται η κυριαρχία των φυτικών μοτίβων, όπως φανταστικά τοπία ή ακόμη και απόψεις πόλεων, μυθολογικές σκηνές ή προσωπογραφίες. Η διακόσμηση δεν προορίζεται μόνο να τέρψει τον ιδιοκτήτη αλλά είναι και μέσο προβολής, διαφοροποίησης, κοινωνικής ανωτερότητας και επίδειξης. Για το λόγο αυτό και βρίσκεται κυρίως στο ανώι, τον τελευταίο όροφο του αρχοντικού όπου, εκτός από τα θερινά δωμάτια, λάμβαναν χώρα και οι διάφορες γιορτές ή κοινωνικές εκδηλώσεις της οικογένειας.
Πηγές Εικόνας:
Το αρχοντικό της Πούλκως ανοίγει για το κοινό (2017). Ανακτήθηκε από https://www.archaiologia.gr. (τελευταία πρόσβαση 27/02/2020).
Το αρχοντικό της Πούλκως στη Σιάτιστα ανοίγει για το κοινό (2017). Ανακτήθηκε από http://www.prlogos.g. (τελευταία πρόσβαση 26/02/2020).
Κεσίσου Ν. Η Αρχιτεκτονική του Εσωτερικού Χώρου στην Παραδοσιακή Μακεδονική Κατοικία. Ανακτήθηκε από https://www.decobook.gr/parousiaseis/spoudastika-themata/i-arxitektoniki-tou-esoterikoy-xorou-stin-paradosiaki-makedoniki-katoikia. (τελευταία πρόσβαση 26/02/2020).
