Η περίοδος του 60-70 υπήρξε μία καταιγίδα αλληλεπάλληλων ρήξεων, όσον αφορά την καθιέρωση των σοσιαλιστικών εγχειρημάτων και των κομμουνιστικών καθεστώτων τόσο της δυτικής σφαίρας όσο και τις εξελίξεις στην Νοτιοανατολική Ασία όπως στο Βιετνάμ, το Λάος, την Καμπότζη, με κορωνίδα την έκρηξη της Πολιτιστικής Επανάστασης στην Κίνα και την ευθεία κριτική στον σοβιετικό μαρξισμό. Η πολυπαραγοντική αυτή ιδεολογική και ιστορική συγκυρία στάθηκε η υλική αφετηρία φιλοσοφικής παραγωγής του Αλτουσεριανού έργου και κατ’ επέκταση του ιδεολογικού δανεισμού και ενσωμάτωσή της στο αντίστοιχο θεωρητικό έργο του Νίκου Πουλαντζά. Το σώμα σκέψης των Αλτουσέρ-Πουλαντζά καθίσταται η έκφραση της προσέγγισης του δομικού μαρξισμού που σφυρηλάτησαν τον επιστημονικό χαρακτήρα το μαρξικού φιλοσοφικού συστήματος.
α. Δομικός Μαρξισμός
Ο δομομαρξισμός αποτελεί μία θεωρητική συγκρότηση του Γάλλου στρουκτουραλιστή φιλοσόφου Λουί Αλτουσέρ, που πραγματεύεται την ερμηνεία της μαρξιστικής θεωρητικής με την αξιωματική μίας επιστημονικής δομής και ενός συγκείμενου εποικοδομήματος. Μάλιστα, εναντιώθηκε στην εφαρμογή του σοβιετικού μαρξισμού, επικρίνοντας την σταλινική γραφειοκρατία της ΕΣΣΔ και εναντιώθηκε στον φιλοσοφικό ανθρωπισμό, την πεποίθηση της στοιχειοθέτησης του υποκειμένου ως κινητήρα του υλικού γίγνεσθαι. Αντ’ αυτού προτάσσεται η υλική πραγματικότητα της πάλης των τάξεων ως αντικειμενική ιστορική διεργασία εκπορευόμενη από τις σχέσεις παραγωγής και όχι ως απόρροια της υποκειμενικής ταξικής συνείδησης των προλεταριακών υποκειμένων. Η ταξική πάλη διενεργείται σε τρία μέτωπα: το οικονομικό, το πολιτικό, το κοινωνικό. Το οικονομικό, κατά τον Αλτουσέρ επικαθορίζεται από τα άλλα δύο και μόνο σε τελευταία ανάλυση είναι καθοριστικό. Κατ’ επέκταση ο Αλτουσέρ αμφισβητεί την αρχή του οικονομικού ντεντερμινισμού όπως θεμελιώθηκε και στην στρατηγική της ΕΣΣΔ και ανακηρύσσει την πάλη των τάξεων ως την κινητήρια κοινωνική δύναμη της παραγωγικής διαδικασίας.
«Η φιλοσοφία είναι η ταξική πάλη στο πεδίο της θεωρίας» Λουί Αλτουσέρ
Είναι γεγονός ότι η θεωρητική σκέψη των Αλτουσέρ-Πουλαντζά επηρεάστηκε καθοριστικά από στρουκτουραλιστές στοχαστές όπως ο Φρόϋντ, ο Λακάν, Λέβι-Στρως, ο Γκράμσι. Επίσης, δανείστηκε πολλά θεωρητικά του σημεία από τα έργα των Σπινόζα, Χάιντεγκερ. Κινούμενος σε αντίστοιχη μαρξική τροχιά σκέψης, ο Νίκος Πουλαντζάς, ενσωμάτωσε μεγάλο μέρος των αλτουσεριανών θέσεων στα πρώτα του βιβλία, επιδεικνύοντας μία δυναμική σύγκλιση με τις αλτουσεριανές θεωρήσεις του κράτους και των ιδεολογικών μηχανισμών, εμπλουτίζοντας την θεωρητική του μηχανική γύρω από την έρευνα των καθεστώτων έκτακτης ανάγκης, τη διερεύνηση της πολιτικης πάλης των τάξεων, τη μετάβαση στον σοσιαλισμό και τη φύση του καπιταλιστικου κράτους.
β. Θεωρητικές ομοιότητες Αλτουσέρ-Πουλαντζά
Είναι γεγονός ότι η αφετηριακή σκέψη του Ν. Πουλαντζά παρουσίασε σημαντική σύγκλιση με τα θεωρητικά προτάγματα του Αλτουσέρ, όπως αποδεικνύεται ήδη από το πρώτο του βιβλίο, «Πολιτική εξουσία και Κοινωνικές τάξεις». Ο Αλτουσέρ, έχοντας ήδη εκδόσει ένα σημαντικό μέρος των φιλοσοφικών και πολιτικών πονημάτων του, αναγνωρίζει στο κράτος ένα όργανο της ταξικής κυριαρχίας, που υπηρετεί πάντα τα αστικά συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης, που διαιρείται στο κράτος ως μηχανισμό καταστολής που χρησιμοποιεί τη βία και την πειθάρχηση και περιλαμβάνει υλικούς θεσμούς όπως στρατός, αστυνομία, χωροφυλακή που αποτελούν και τον σκληρό πυρήνα του κράτους και στους ιδεολογικούς μηχανισμούς του κράτους, όπως η εκπαίδευση, η οικογένεια, η εκκλησία, που χρησιμοποιούν την ιδεολογία για την κατασκευή υπάκουων και συμμορφωμένων υποκειμένων που αναπαράγουν τις σχέσεις παραγωγής που κατ’αρχήν διαχέονται υλικά μέσω του κράτους. Επίσης, καθιερώνει την έννοια της επίκλησης που αποτελεί λειτουργία της ιδεολογίας, που στοχεύει στο να υποκειμενοποιεί τα άτομα εντός της κοινωνικής δομής και πρακτικής του κράτους.
Σε μια παρόμοια τροχιά σκέψης, ο Πουλαντζάς, θεμελιώνει σε παρόμοιες βάσεις τη θεώρηση του κράτους, αλλά στην πορεία εξειδικεύει τη στοιχειοθέτησή του κράτους ως οργάνου ανάδειξης των σχέσεων ισχύος, εκπροσωπεί τα συμφέροντα του ταξικού συσχετισμού, αλλά ταυτόχρονα διατηρεί μια σχετικη αυτονομία, δηλαδή δεν αποτελεί μονοδιάστατα ένα όργανο αναπαραγωγής της κυρίαρχης τάξης, αλλά επιτυγχάνει την μακροπρόθεσμη συνοχή του συστήματος συνολικά. Γι’ αυτό, το θέτει όχι ως όργανο, αλλά ως πεδίο πάλης ανάμεσα στις τάξεις.
Στο ίδιο βιβλίο, αναφέρονται οι κριτικές στον οικονομισμό και τον ανθρωπισμό, την καίρια σημασία της ιδεολογίας με όρους ταξικής πάλης, ο ορισμός της κοινωνικης εξουσίας, η προτεραιότητα της αντίφασης έναντι της ενότητας, που δηλώνουν σαφή συμβατότητα με τις αλτουσεριανές θέσεις.
Αλλά και στο δευτερο βιβλίο του, «Φασισμός και Δικτατορία» ο Πουλαντζάς θα δεχτεί την κατάργηση της αυτονομίας του κράτους από την αδιαχώριστη επιβολή των κυρίαρχων συμφερόντων όσον αφορά τα καθεστώτα έκτακτης ανάγκης που τα θεωρεί συγκυρίες στις οποίες η ταξική πάλη περιέρχεται σε μία ιδιάζουσα συνθήκη ήττας των κυριαρχούμενων και κλιμάκωσης της επίθεσης των κυρίαρχων υπό το καθεστώς κρίσης. Αξιοσημείωτη είναι η σύμπνοη με τον Αλτουσέρ κριτική στον οικονομισμό της 3ης Διεθνούς, αλλά αρχίζουν σιγά σιγά να αναφαίνονται οι θεωρητικές τους αποκλίσεις.
Δες στ’ ασανσέρ τον Αλτουσέρ,
Δηλώνει υπερ να γίνει σερ,
οτι θα φερ’ το καλοκαίρ’
καλοριφέρ για bòn vivére!
Ηλίας Λάγιος
γ. Διαφορές των κρατικών θεωριών των Αλτουσέρ-Πουλαντζά
Η αισθητή αυτή διαφοροποίηση οργανώνει μια διαφοροποιητική διάρθρωση θεωρητικών στόχων. Πιο συγκεκριμένα, στην δομομαρξιστική ανάλυση του κράτους, σημειώνεται μία πιο καταφανής θεωρητικη ρήξη θέσεων ανάμεσα στους Αλτουσέρ-Πουλαντζά. Πιο συγκεκριμένα, ο Αλτουσέρ πραγματεύεται τη λειτουργία του κράτους ως μια μηχανή που παράγει και αναπαράγει την εξουσία της κυρίαρχης αστικής τάξης. Πρόκειται για τη διεργασία όπου η κυρίαρχη εξουσία μετασχηματίζετει σε κρατική εξουσία, απαρνούμενη όμως την καίρια δυναμική της ταξικής πάλης. Με βάση αυτό, το κράτος είναι παραγωγός εξουσίας, ένας μηχανισμός παραγωγής μίας νομιμοποιημένης εξουσίας. Σε επεξήγηση αυτού, ο Δ. Δημούλης παραθέτει οτι ο αλτουσεριανός χωρισμός του κράτους από την ταξική πάλη, δεν νοείται παρά ως κατάτμηση του στον σκληρό πυρήνα και τους ιδεολογικούς μηχανισμούς του κράτους, οι οποίοι συντείνουν στη διαιώνιση της ιδεολογίας της άρχουσας τάξης. Τίθεται επομένως ζήτημα ως προς την ουδετερότητα του κράτους, αφού κάθε άρχουσα τάξη με βάση αυτά, μπορεί να το ελέγξει. Απέναντι σε αυτή την αρνητική παράθεση του κράτους, ο Πουλαντζάς διαβλέπει στις αλτουσεριανές θέσεις μία περιορισμένη αντίληψη του κράτους ως φαινόμενο καταστολής, και με την θέση του της σχετικής αυτονομίας του κράτους, επαναφέρει τη θετική λειτουργία του κράτους ως παραγωγό και καταναλωτή. Ενάντια στην αποκλειστική χρήση της βίας και της καταστολης, ο Πουλαντζάς αντιπαραθέτει τη μερική απόσπαση συναίνεσης από τους πολίτες και την ενίοτε παρουσία βίας. Ταυτόχρονα, ο Πουλαντζάς επιλέγει μία πιο εγελιανή σύλληψη του κράτους ως υποκειμένου που δρα ως ανεξάρτητο υποκείμενο, αποσπώντας το κράτος από την αστική κοινωνία. Χάρη στην παρέμβαση του Πουλαντζά κάμπτεται το πρόβλημα της ουδετερότητας του κράτους, και έτσι δικαιολογείται και η ιστορική μετάπλαση του καπιταλιστικού κράτους από κράτος πρόνοιας έως το μόρφωμα του κράτους έκτακτης ανάγκης. Γι’ αυτό και ο Πουλαντζάς αναγνωρίζει το κράτος ως σχεσιακή κοινωνικών δυνάμεων στο εσωτερικό του κράτους και θεωρεί ότι παραβλέπεται από τον Αλτουσέρ, ο οικονομικός χαρακτήρας του κράτους. Η τελευταία θεσιακή τους απόκλιση αφορά τη θέση των λαϊκών αγώνων ως εξωτερικούς κατά τον Αλτουσέρ, στη μηχανή του κράτους, η οποία είναι συγκροτημένη στην υλική βάση της υπηρέτησης των αστικών συμφερόντων και επομένως δεν μπορεί να τους αφομοιώσει. Αντίθετα, ο Πουλαντζάς τονίζει πως «οι λαϊκοί αγώνες κολυμπούν μέσα στο κράτος», μίας και εμπεριέχει έναν συντονισμό δυνάμεων μεταξύ κυριαρχούμενων και κυρίαρχων.
Συμπληρωματικά, για τον Αλτουσέρ, είναι αναγκαία η ολοκληρωτική συντριβή και υπέρβαση της κρατικής μηχανής και η αντικατάστασή της με μια άλλη που θα ερείδεται σε σοσιαλιστικές και εργατικές βάσεις. Αντίθετα, ο Πουλαντζάς, ωθούμενος σε μία δημοκρατική μεταρρυθμιστική προοπτική, πιστεύει στον ριζικό μετασχηματισμό των όρων και των σκοπών του κράτους που αντιτίθενται στα ταξικά συμφέροντα με την κοινοβουλευτική εγκόλπωση των αντικαπιταλιστικών συμφερόντων και κομμάτων για να επιτευχθούν οι αναγκαίες αλλαγές.
Καταλήγοντας γίνεται αντιληπτό ότι παρά την κοινή θεωρητική αφετηρία και επιρροή του αλτουσεριανού έργου στις ορίζουσες της σκέψης του Πουλαντζά, επικράτησε μία διάκριση θέσεων όσον αφορά τη μαρξιστική σύλληψη του κράτους, τον εργαλειακό ή μη ρόλο του, την σημασία των ιδεολογικών μηχανισμών και την παρουσία της ταξικής πάλης στις θεωρητικές κατασκευές τους. Μιλάμε για δύο σπουδαίους θεωρητικούς που καθένας τους κατέληξε σε διαφορετική πολιτική και θεωρητική προοπτική, και ιδιαίτερα ο Πουλαντζάς αποτελεί μία εξέχουσα περίπτωση διανοούμενου με πληθωρική συνεισφορά στην ελληνική μαρξιστική κοινωνιολογική σκέψη.
Βιβλιογραφία:
Μηλιός, Γ. (1990). Από τη «συντριβή της κρατικής μηχανής» στην «κρίση και μετεξέλιξη» του κράτους, (Η θεωρητική τομή στο έργο του Ν. Πουλαντζά), περιοδικό θέσεις, τεύχος 30, ανάκτηση (3-11-2025)
Σακελλαρόπουλος, Σ. (2020). Η συζήτηση Αλτουσέρ – Πουλαντζά σχετικά με το Κράτος, ανάκτηση (4-11-2025)
Αλτουσέρ Λ. (1970). Εξουσία και Ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους, εκδόσεις εκτός γραμμής, ανάκτηση (5-11-2025)
Πουλαντζάς, Ν. (1985). Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις, εκδόσεις θεμέλιο, ανάκτηση (5-11-2025)
