Φημισμένα αθηναϊκά Γυμνάσια: Ακαδημία – Λύκειο – Κυνόσαργες

Η αρχαιοελληνική εκπαίδευση

υποστήριξε και συνέδεσε άμεσα την πνευματική με τη σωματική υγεία και ευεξία προκειμένου να δημιουργηθούν πολίτες ικανοί ν’ ανταπεξέλθουν στις ανάγκες της πόλης των Αθηνών. Επιδίωξη της πολιτείας αλλά και των πολιτών ήταν η κατάκτηση της σωματικής δύναμης με τις δεξιότητες που απορρέουν από αυτή. Διαμορφώθηκαν, λοιπόν, ειδικοί χώροι, τα φημισμένα αθηναϊκά Γυμνάσια, όπου οι νέοι από την εφηβική ηλικία αθλούνταν ελεύθεροι από ενδύματα. Λόγω του ότι το σώμα τους ήταν γυμνό οι χώροι αυτοί ονομάστηκαν Γυμνάσια.

Στόχος των Αθηναίων ήταν, εκτός της άθλησης, η στρατιωτική εκπαίδευση των εφήβων που θα τους οδηγούσε σε ώριμη συμμετοχή στην στρατιωτική αλλά και την πολιτική ζωή της πόλης τους. Στους χώρους αυτούς επιδίωκαν να τιθασεύσουν τα πρωτόγονα ένστικτα και να εκκολαφθούν πολίτες που θα αναζητήσουν το δρόμο προς την αρετή. Σταδιακά δημιουργήθηκαν τα φημισμένα αθηναϊκά Γυμνάσια που αναδείχθηκαν σε πνευματικά κέντρα και, μέχρι και την ύστερα αρχαιότητα, πρόβαλλαν τον κλέος της Αθήνας.

Τα Γυμνάσια,

πριν από τον 5^ο αι π.Χ., ήταν υπαίθριοι χώροι συνήθως δημιουργούνταν κοντά σε ποτάμια ή πηγές έτσι ώστε οι μαθητές να ασκούνται στην κολύμβηση και να μπορούν να πλυθούν μετά το πέρας των δραστηριοτήτων τους. Μετά τον 5^ο αι π.Χ. άρχισαν να οικοδομούν κτηριακές εγκαταστάσεις που περιελάμβαναν στεγασμένους χώρους και στοές διαμορφωμένες κατάλληλα για ανταποκριθούν στις ανάγκες των αθλητών. Ειδικός επιμήκης διάδρομος υπήρχε στα Γυμνάσια για τα αγωνίσματα δρόμου, της ανθιπασσίας για έφιππους, μήκους περίπου 183 μέτρων (1 σταδίου), που ονομάζοντας δρόμος ή ξυστός, επειδή τον είχαν καθαρίσει από πέτρες, χόρτα κτλ.

Αν μπορούσε κάποιος από εμάς να επισκεφτεί ένα από τα Γυμνάσια θα έβρισκε σίγουρα μια Παλαίστρα. Κατά την αρχαιότητα δεν   υπήρχε σαφής διαχωρισμός μεταξύ Γυμνασίου και Παλαίστρας. Η Παλαίστρα ήταν μικρότερων διαστάσεων κτίσμα παρόμοιο με το Γυμνάσιο. Διέθετε, όπως και αυτή κεντρικό αίθριο που περικλείονταν από περιμετρική στοά και δωμάτιο ελαιοθεσίου, αποδυτηρίου, εφηβείου (χώρου διδασκαλίας), κονιστηρίου κ.α. Πίσω από αυτή όπου οι έφηβοι μαθητές ασκούνταν στην πάλη, την πυγμαχία και το παγκράτιο, που ήταν συνδυασμός πάλης και πυγμαχίας.

Advertisements

Η αξία των Γυμνασίων για την αθηναϊκή κοινωνία ήταν πολύτιμη

γι’ αυτό και βρίσκονταν υπό την αιγίδα της πόλης. Τα έξοδα οικοδόμησης τους αναλάμβανε το ίδιο το κράτος και δεν αφήνονταν στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Στο πέρασμα του χρόνου να Γυμνάσια αξιοποιήθηκαν χώροι συγκέντρωσης των πολιτών που επιδίδονταν σε φιλοσοφικές συζητήσεις, ψυχαγωγούνταν, παρακολουθούσαν διδασκαλίες πνευματικούς ανθρώπους της εποχής κ.α. Επίσης, επειδή τελούσαν υπό την προστασία θεών ή ηρώων συχνά έδιναν τα όνομα τους στο αντίστοιχο Γυμνάσιο. Για το λόγο αυτό, εκτός από τους αθλητικούς χώρους, στα Γυμνάσια υπήρχαν μικρά ιερά, άλση, αγάλματα, βωμοί.

Τον 6^ο αι. δημιουργήθηκαν τρία σπουδαία γυμνάσια: η Ακαδήμεια, το Λύκειο και το Κυνοσάργες. Τα γυμνάσια αυτά οικοδομήθηκαν στα προάστια, εκτός του αστικού ιστού, προκειμένου να μην καταλαμβάνουν χώρο  από το περιορισμένο άστυ αλλά και να μπορούν  να επεκταθούν σε μεγάλη έκταση.

ΗΟΡΟΣ ΤΗΣ ΗΕΚΑΔΗΜΕΙΑΣ

Βορειοδυτικά των Αθηνών, στον Έξω Κεραμικό, κοντά στην αρχαία κοίτη του Κηφισού και νότια του Ίππιου Κολωνού ιδρύθηκε το Γυμνάσιο της Ακαδήμειας. Περίπου 500 μέτρα μακριά από τη σχολή βρισκόταν η περιοχή Ίππιος Κολωνός (=βράχος) διότι εκεί είχαν χτιστεί τα ιερά της Αθηνάς Ιππείας και του Ποσειδώνα Ιππείου που ήταν προστάτες αναβατών και αλόγων. Επίσης υπήρχαν βωμοί αφιερωμένοι σε ήρωες όπως ήταν οι Θησέας, Άδραστος, Πειρίθοος, Οιδίποδας. Στην ίδια θέση βρίσκεται ακόμη και σήμερα η αθηναϊκή συνοικία γνωστή ως Ακαδημία Πλάτωνος.

Η Ακαδημία καταλάμβανε μια μεγάλη έκταση στην περιοχή ενώ ένας περίβολος από τα τέλη του 5^ου αι την έκλεινε μέσα του, όπως φανερώνουν σπαράγματα που βρέθηκαν από την αρχαιολογική έρευνα. Ένα πέτρινο ορόσημο στην ανατολική πλευρά του περιβόλου έφερε την επιγραφή ΗΟΡΟΣ ΤΗΣ ΗΕΚΑΔΗΜΕΙΑΣ.

Το όνομα της, Ηεκαδήμεια, σήμαινε δήμος που βρίσκεται μακριά από το άστυ.

Επρόκειτο για τον οικισμό όπου λατρευόταν ο τοπικός ήρωας Εακάδημος στον οποίο οφειλόταν και το όνομα του συγκεκριμένου προαστίου που χρονολογείται από τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους. Αποτελούσε ιερό τόπο καθώς εκεί, όπως πίστευαν, είχε κρύψει ο Θησέας την ωραία Ελένη. Ήταν η περιοχή που ακόμη και οι Σπαρτιάτες όταν κατέλαβαν την Αθήνα (413 π.Χ.) άφησαν ανέπαφη λόγω συγγένειας με τους Διόσκουρους.

Στο εσωτερικό του περίβολου ανακαλύφθηκε η βάση (θεμέλια) ενός ορθογώνιου κτίσματος, που χρονολογείται στα τέλη της ελληνιστικής και στις αρχές της ρωμαϊκής περιόδου. Διέθετε εσωτερικό περιστύλιο σε όλες τις πλευρές του εκτός της βορινής, όπου είχαν δημιουργηθεί δωμάτια. Στις μακριές στοές που υπήρχαν στο αίθριο είχαν χτιστεί βάσεις που λειτουργούσαν ως τραπέζια μαθητών, όπως και μια παλαίστρα του 4^ου αι π.Χ. αλλά και τάφοι διαφόρων εποχών όπως και ίχνη ναΐσκων. Έξω από τον περίβολο ανακαλύφθηκαν κάποια από τα αρχαιότερα σπαράγματα κτηρίων της πρωτοελλαδικής περιόδου.

Στην Ακαδήμεια,

που ήταν ένας πραγματικά ειδυλλιακός χώρος, ο Πλάτωνας είχε ένα κτήμα που απ’ ότι φαίνεται πρόσφερε πολλές δυνατότητες στον ιδιοκτήτη του. Μεταξύ του 386 π.Χ. και 367 π.Χ. ιδρύθηκε η Ακαδήμεια σχολή το Πλάτωνα, όπως έγινε γνωστή. Στο χώρο αυτό εξαρχής είτε σταδιακά συγκεντρώθηκαν οι μαθητές του και πραγματοποιούνταν οι διδασκαλίες του μεγάλου φιλοσόφου. Ο ίδιος κατασκεύασε ένα ιδιωτικό κτίσμα στο κτήμα του. Επρόκειτο για την κατοικία του αλλά και τον τόπο όπου ο Πλάτωνας τάφηκε μετά το θάνατό του.

Το άλσος μέσα στο οποίο υπήρχε η Ακαδημία του Πλάτωνα καταστράφηκε από τον Αντίγονο Γονατά κατά τον Χρεμωνίδειο πόλεμο. Στην περιοχή αυτή εμφανίστηκε ο δυστυχής Οιδίποδας που τυφλός περιφερόταν τσακισμένος από τις συμφορές του αναζητώντας τη λύτρωση. Η Ακαδήμεια του Πλάτωνα κατάφερε να λειτουργήσει σχεδόν για δέκα αιώνες προτού ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός αποφασίσει την οριστική διακοπή της λειτουργίας της (529 μ.Χ.). Ενδεχομένως τότε, όσοι φιλόσοφοι υπήρχαν στην Ακαδημία, να μετέφεραν τα λογοτεχνικά, φιλοσοφικά και επιστημονικά κείμενα, γραμμένα σε παπύρους, στην Περσία, μεταλαμπαδεύοντας τη γνώση που περιείχαν στην Ανατολή.

Το Λύκειο

Σε μια εξίσου όμορφη περιοχή, στην ανατολική πλευρά των Αθηνών, γεμάτη από άλση και νερά, κοντά στις πηγές του Ηριδανού ποταμού, ιδρύθηκε το Λύκειο. Πήρε το όνομα του από το τοπικό ιερό του Λυκείου Απόλλωνα ή σύμφωνα με άλλη εκδοχή από το  Λύκο, αδελφό του μυθικού Αθηναίου ήρωα Πανδίονα.

Οι γνώμες για το ποιος πρωτοίδρυσε το συγκεκριμένο Γυμνάσιου διίστανται. Για τη δημιουργία του γίνεται αναφορά στον Πεισίστρατο, στον Περικλή ενώ ο Παυσανίας προσθέτει  και τον Λυκούργο, ο οποίος ενδέχεται να έχτισε Παλαίστρα ή κάποιο άλλο κτίσμα (330 π.Χ.).

Σήμερα γνωρίζουμε πως στην οδό Ρηγίλλης τα αρχαιολογικά ευρήματα υποδεικνύουν τον χώρο όπου τοποθετούνταν το Λύκειο. Ορισμένα από αυτά είναι η λίθινη στήλη με την επιγραφή Ηόρος Μουσών Κήπου, η οποία αναφέρεται στον κήπο του φιλοσόφου Θεόφραστου που εγκαταστάθηκε δίπλα στο Γυμνάσιο. Επίσης, ανακαλύφθηκαν ερμαϊκές στήλες που απεικονίζουν το φιλόσοφο Χρύσιππο και τον κωμικό ποιητή Ευπόλιδο. Ένας από τους τακτικούς θαμώνες του ήταν ο Σωκράτης και οι μαθητές του.

Το Λύκειο έγινε γνωστό από τον Αριστοτέλη που εγκαταλείποντας την Ακαδήμεια του Πλάτωνα

ίδρυσε τη φημισμένη Περιπατητική σχολή του (335 π.Χ.) γι’ αυτό και το Λύκειο αργότερα μετονομάστηκε σε Περίπατος. Ο Αριστοτέλης οργάνωσε τη σχολή του έχοντας ως πρότυπο εκείνη του δασκάλου του Πλάτωνα και δίδαξε εκεί για δεκατρία ολόκληρα χρόνια. Φρόντισε να οικοδομήσει κτήρια και όμορφες στοές, τους περιπάτους, απ’ όπου προκύπτει και το όνομα της σχολής. Οι μαθητές του έγιναν γνωστοί ως περιπατητικοί φιλόσοφοι.

Στο Λύκειο του ο Αριστοτέλης οργάνωσε μια εξαιρετική και πλούσια  βιβλιοθήκη. Εκεί συγκέντρωσε χάρτες, επιστημονικά όργανα και δημιούργησε ένα πρότυπο επιστημονικό κέντρο. εκπόνησε το ογκώδες συγγραφικό του έργου.Οι βιβλιοθήκες της Περγάμου και της Αλεξάνδρεια χρησιμοποίησαν τη συγκεκριμένη βιβλιοθήκη ως πρότυπο. Ο χώρος καταστράφηκε το 86 π.Χ. από τον Σύλλα και την επέλαση των Ερούλων το 267 μ.Χ.

Κυνόσαργες

Τον 6^ο αι. π.Χ. ιδρύθηκε σε μια κατάφυτη έκταση, στην αριστερή όχθη του ποταμού Ιλισού, στην περιοχή Κυνόσαργες, το ομώνυμο Γυμνάσιο. Το Γυμνάσιο αυτό συνέβαλε πολύ στην άθληση των νεαρών Αθηναίων και στη διεξαγωγή αγώνων καθώς διέθετε τον ονομαστό δρόμο του Κυνοσάργους. Οι δρόμοι ήταν ζωτικής σημασίας για τα Γυμνάσια προκειμένου να εξασκούνται και να αγωνίζονται οι μαθητές τους. Η προέλευση του ονόματος του συνοδεύεται από ένα μύθο. Κάποτε επρόκειτο να θεμελιωθεί ένας βωμός προς τιμήν του Ηρακλή όταν ένας λευκός (αργός) σκύλος (κύων) εμφανίστηκε ξαφνικά και έκλεψε από το βωμό το προς θυσία κρέας και το άφησε σε διαφορετικό σημείο του χώρου. Οι Αθηναίοι θορυβημένοι απευθύνθηκαν στο μαντείο προκείμενου να εξηγήσουν το γεγονός. Σύμφωνα με το χρησμό που τους δόθηκε ο βωμός και το ιερό του Ηρακλή θα έπρεπε να χτιστούν στο συγκεκριμένο τόπο. Αυτό το όμορφο περιστατικό εξηγεί την ίδρυση του Ηρακλείου του Κυνοσάργους εκεί.

Στο Γυμνάσιο του Κυνοσάργους φοιτούσαν μαθητές που δεν ήταν και οι δυο γονείς τους Αθηναίοι.

Στο συγκεκριμένο Γυμνάσιο φοίτησε ο Θεμιστοκλής, η μητέρα του οποίου ήταν από την Θράκη ή την Καρία. Προκειμένου να σταματήσει αυτές τις διακρίσεις ο Θεμιστοκλής προσπάθησε, ανεπιτυχώς, να έλξει νεαρούς Αθηναίους να ασκηθούν εκεί.

Ο φιλόσοφος Αντισθένης, μαθητής του Σωκράτη, που ίδρυσε τη σχολή των Κυνικών (4ος αι π.Χ.) δίδαξε στο γυμνάσιο του Κυνοσάργους και μάλιστα από αυτό ονοματοδότησε και τη σχολή του. Απόφοιτος της σχολής αυτής υπήρξε ο Διογένης ο Κυνικός. Εκεί δίδασκε και ο αιρετικός Κυνικός φιλόσοφος Αρίστων ο Χίος.

“Διελέγετο δ’ ἐν τῷ Κυνοσάργει γυμνασίῳ μικρόν ἄπωθεν τῶν πυλῶν· ὅθεν τινές και την κυνικήν ἐντεῦθεν ὀνομασθῆναι.”  Διογένης Λαέρτιος “Συζητούσε (ο Αντισθένης) στο γυμναστήριο του Κυνοσάργους λίγο πιο πέρα από τις πύλες· απ’ όπου, όπως πιστεύουν κάποιοι, έχει λάβει και η Κυνική την ονομασία της.” 

Το γυμνάσιο του Κυνοσάργους καταστράφηκε ενδεχομένως ολοσχερώς από τον μακεδόνα Φίλιππο Β΄το 200π.Χ. και τίποτε δεν απέμεινε από αυτό έκτοτε.

Άλλα Γυμνάσια

Δυο από τα φημισμένα Γυμνάσια που λειτουργούσαν στην Αθήνα κατά τους ελληνιστικούς χρόνους ήταν το Διογένειον και το Πτολεμαίον. Στην Πλάκα ανακαλύφθηκε μια επιγραφή (175/6 μ.Χ) που φέρει ονόματα έφηβων νέων και την οποία οι ερευνητές συνέδεσαν με τα αρχαία αθηναϊκά Γυμνάσια. Στο αρχοντικό των Μπενιζέλων, που είναι και το μοναδικό σωζόμενο σπίτι της προεπαναστατικής περιόδου, βρέθηκε μια ανάγλυφη, εγχάρακτη, μαρμάρινη ασπίδα όπου διασώθηκαν τα ονόματα 21 ανδρών, τρία εκ των οποίων ταυτίστηκαν με έφηβους μαθητές. Δεν είναι σαφές σε ποιό από τα δύο Γυμνάσια ανήκει η επιγραφή. Στο παρελθόν είχαν ανακαλυφθεί δύο παρόμοιες μαρμάρινες ασπίδες (2ος αι. – 3ος αι. μ.Χ.). Η πρώτη εκ των οποίων ανακαλύφθηκε στον Άγιο Δημήτριο Κατηφόρη και εκτίθεται στο Επιγραφικό Μουσείο ενώ η δεύτερη βρέθηκε στον Παρθενώνα και εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο.

Σε αντίθεση με τα τρία προηγούμενα, τα οποία είχαν κτισθεί εκτός των τειχών, τα δυο αυτά Γυμνάσια λειτουργούσαν μέσα στα όρια της πόλης των Αθηνών. Διέφεραν ως προς το μέγεθος αλλά και το είδος των παρεχόμενων υπηρεσιών σε σχέση με την Ακαδημία, το Λύκειο και το Γυμνάσιο του Κυνοσάργους, καθώς είχαν περισσότερο εκπαιδευτικό-μορφωτικό χαρακτήρα και διέθεταν βιβλιοθήκες, αίθουσες διαλέξεων και διδασκαλίας.

Το Διογένειον θεωρείται ότι είχε ιδρυθεί ανατολικά της Αγοράς.

Όταν ο Διογένης, διοικητής της μακεδονικής φρουράς, την απέσυρε (2ος–3ος αι. π.Χ.) και άφησε ελεύθερη την Αθήνα ιδρύθηκε προς τιμήν του το ομώνυμο γυμνάσιο. Αν και η θέση του δεν έχει εξακριβωθεί έχουν βρεθεί πολλά ενεπίγραφα μνημεία και στήλες κοσμητών στην Πλάκα στην τοποθεσία που είναι γνωστή ως Διογένειον. Πολύ κοντά στο Διογένειον στη Ρωμαϊκή Αγορά αρχιτεκτονικά στοιχεία που έχουν βρεθεί φανερώνουν, ενδεχομένως, ένα άλλο φημισμένο Γυμνάσιο το  Πτολεμαίον (275π.Χ.). Στο συγκεκριμένο Γυμνάσιο που διέθετε και αυτό τη δική του βιβλιοθήκη αναφέρθηκε και ο Παυσανίας.

Τα Γυμνάσια τόσο σημαντικά για την εξέλιξη των πόλεων-κρατών της αρχαιότητας ήταν διασκορπισμένα σε όλο τον τότε ελληνικό κόσμο. Τα χρόνια της παρακμής φημισμένα Γυμνάσια ακολούθησαν και αυτά μια φθίνουσα πορεία της πόλης μέχρι την οριστική εξάλειψή τους. Στις μέρες μας η γύμναση του σώματος αποσυνδέθηκε από το αρχαιοελληνικό πνεύμα. Η ευδαιμονία που αναζητείται στο γυμναστήριο βρίσκεται πια μακρυά από την άποψη του Θαλή του Μιλήσιου που όταν ρωτήθηκε: «Τις ευδαίμων;» απάντησε: «ο το μεν σώμα υγιής, την δε ψυχή εύπορος, την δε φύσιν ευπαίδευτος» που έρχεται σε αντιδιαστολή με τα σύγχρονα μοντέλα άθλησης που προωθεί η καταναλωτική κοινωνία.

Πηγές:

Μαστραπάς Α. (2003). Η πόλις και το άστυ των Αθηνών. Αθήνα:Πατάκη-Αρχαίος Ελληνικός Πολιτισμός

Διαδίκτυο

Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών. Διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο: eie.gr [ανακτήθηκε 30/5/19]

https://ellinondiktyo.blogspot.com/2014/10/blog-post_12.html [ανακτήθηκε 2/6/19]