Η περίοδος της Τουρκοκρατίας στη Θεσσαλονίκη, συνδέεται, κυρίως, με την κατασκευή χώρων λατρείας για τους μουσουλμάνους ή την μετατροπή χριστιανικών ναών σε τεμένη. Ωστόσο υπάρχει ένα τζαμί, το Γενί Τζαμί, το οποίο κατασκευάστηκε εξαρχής με στόχο να στεγάσει την λατρεία των Ντονμέδων.
Ποιοι ήταν οι ντονμέδες
Ως Ντονμέ (Dönme/ Donmeh) ονομάζονται οι εξισλαμισμένοι εβραίοι της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η ιστορία τους ξεκινάει τον 17ο αιώνα, όταν ένας ικανότατος ραβίνος, ο Σαμπετάι Σεβί, εμφανίστηκε ως Μεσσίας. Πολύ γρήγορα απέκτησε πλήθος πιστών που τον ακολουθούσαν. Όταν εκείνος αναγκάστηκε να ασπαστεί τον ισλαμισμό, πολλοί ακόλουθοί του, αλλαξοπίστησαν. Αν και μουσουλμάνοι, πλέον, δεν έγιναν ποτέ αποδεκτοί ως αυθεντικοί πιστοί, αφού διατήρησαν πολλά από τα παλιά τους έθιμα.
Αναγκάστηκαν, λοιπόν, να δημιουργήσουν καινούργιους ναούς. Το ίδιο συνέβη και στη Θεσσαλονίκη όπου κατασκευάστηκε το τζαμί των ντονμέδων γνωστό ως Γενί Τζαμί.
Η ιστορία του τεμένους
Το Γενί Τζαμί ήταν το πρώτο τέμενος που χτίστηκε έξω από τα τείχη της παλιάς πόλης. Εκεί άλλωστε κατοικούσε μεγάλο ποσοστό εύπορων ντονμέδων. Αποτέλεσε, μάλιστα, και το τελευταίο τζαμί που χτίστηκε στη Θεσσαλονίκη. Λειτούργησε μόνο για 10 χρόνια, αφού το 1912 ξέσπασαν οι Βαλκανικοί πόλεμοι και υπογράφηκε η ανταλλαγή πληθυσμών. Έτσι οι ντονμέδες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πόλη.
Αργότερα, με την καταστροφή της Σμύρνης το 1922, πλήθος προσφύγων έφτασε στην πόλη. Πολλά κτήρια τότε μετατράπηκαν σε χώροι υποδοχής τους. Το ίδιο συνέβη και στο Γενί Τζαμί που από το 1922 μέχρι το 1925 φιλοξενούσε πρόσφυγες.
Από το 1925 έως το 1963 στέγασε το Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης ενώ σήμερα χρησιμοποιείται από το Δήμο Θεσσαλονίκης ως εκθεσιακός χώρος.
Η κατασκευή του τεμένους
Η ανέγερση του τεμένους προέκυψε ύστερα από προτροπή του στρατάρχη Χατζή Μεχμέτ Χαϊρί Πασά, υπό την αιγίδα του Προστάτη της Χαλιφείας Αμπντουλχαμίτ Β’. Ο σχεδιασμός του ανατέθηκε στον Ιταλό αρχιτέκτονα Vitaliano Poselli και η κατασκευή του διήρκησε μόλις δύο χρόνια (1900- 1902). Επειδή ακριβώς προοριζόταν για τους ντονμέδες, τα έξοδα για την δημιουργία του καλύφθηκαν εξ ολοκλήρου από εκείνους.
Γενικά χαρακτηριστικά του τεμένους
Το Γενί Τζαμί ανήκει στον εκλεκτικισμό και αποτελεί μείγμα επιρροών από διαφορετικά στυλ. Οι κίονες του εσωτερικού με τα τεκτονικά κιονόκρανα, παραπέμπουν στην βυζαντινή παράδοση. Αντίθετα, ο μιναρές είναι βασικό στοιχείο κάθε ισλαμικού τεμένους. Ακόμη, σε πολλά σημεία τόσο στον εσωτερικό όσο και στον εξωτερικό διάκοσμο, εμφανίζεται συχνά το αστέρι του Δαβίδ, κλασικό εβραϊκό σύμβολο.
Το εσωτερικό του κτηρίου
Το Τζαμί είναι προσανατολισμένο στη Μέκκα και αποτελείται από μια τετράγωνη κύρια αίθουσα που καλύπτεται με τρούλο και έναν διώροφο προθάλαμο. Η κόγχη του μιχράμπ συνάπτεται στα ΝΑ ως μια ορθογώνια προεξοχή. Ο θόλος εσωτερικά έχει διάφορα χρώματα και είναι διακοσμημένος με φυτικά μοτίβα.
Σε πολλά σημεία μάλιστα, όπως στον προθάλαμο, εμφανίζεται το αστέρι του Δαβίδ. Το τέμενος διέθετε και άμβωνα, ο οποίος όμως απομακρύνθηκε το 1925 όταν μετατράπηκε σε μουσείο. Εναποτέθηκε, λοιπόν, στην Αγία Σοφία.
Το εξωτερικό του κτηρίου
Το τέμενος διαθέτει δύο εισόδους. Η κεντρική ήταν αποκλειστικά για τους άνδρες ενώ οι γυναίκες εισέρχονταν από την πλαϊνή. Η κεντρική βέβαια ήταν η πιο εντυπωσιακή. Παρατηρούμε πως η θύρα επιστέφεται με ένα πεταλόμορφο τόξο, το οποίο στηρίζουν δύο κίονες με κορινθιακά κιονόκρανα. Το πλαίσιο της θύρας αυτονομείται, υπερυψώνεται και καταλήγει σε ένα αέτωμα που θυμίζει ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική.
Χαμηλότερα στη στέγη, σχηματίζονται αστέρια υπενθυμίζοντας το εβραϊκό παρελθόν της κοινότητας. Οι παραστάδες των γωνιών επιστέφονται με σιδερένιους πυργίσκους που διαθέτουν τρουλίσκους. Σε αυτούς υπάρχουν ρολόγια, οι δίσκοι των οποίων ανατείνονται στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα.
Το Γενί Τζαμί, φυσικά, διέθετε μιναρέ, όπως συμβαίνει άλλωστε με όλα τα μουσουλμανικά τεμένη. Με την ένωση όμως της πόλης με την Ελλάδα, γκρεμίστηκε αφού έπαψε να λειτουργεί ως χώρος λατρείας.
Το Γενί Τζαμί σήμερα
Το τζαμί, πλέον, χρησιμοποιείται από τον Δήμο Θεσσαλονίκης και φιλοξενεί, πολύ συχνά, διάφορες εκθέσεις. Πέραν αυτών, ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει την πλούσια συλλογή μαρμάρινων γλυπτών που φυλάσσεται στον προαύλιο χώρο του τεμένους. Η συλλογή περιλαμβάνει μεταξύ άλλων σαρκοφάγους και επιτύμβια ανάγλυφα της Ρωμαϊκής και πρωτοβυζαντινής περιόδου της πόλης.
Παρότι έπαψε να λειτουργεί ως χώρος λατρείας από το 1912, το 2013 παραχωρήθηκε από το Δήμο Θεσσαλονίκης στους μουσουλμάνους για την προσευχή του μπαϊραμιού. Σε αυτήν συμμετείχαν περίπου 200 πιστοί, όπως και ο πρόξενος της Τουρκίας στη Θεσσαλονίκη.
Πηγές:
Μιχαλοπούλου Ε. (επιμ.) (2009). Η Οθωμανική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα. Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού
Φραγκούδη Χ. (2014). Παλαιό Αρχαιολογικό Μουσείο (Yeni Cami). Ανακτήθηκε από https://thessarchitecture.wordpress.com/2014/12/01/palaio-archaiologiko-mouseio-yeni-cami/ (τελευταία πρόσβαση 30/11/20)
Καζαντζίδου Ν. (2012). Ο Χάρτης της πόλης: Γενή Τζαμί- Παλαιό Αρχαιολογικό Μουσείο. Ανακτήθηκε από https://parallaximag.gr/thessaloniki/o-chartis-tis-polis-geni-tzami-paleo-ar (τελευταία πρόσβαση 30/11/20)
Οι άγνωστοι Ντονμέδες της Θεσσαλονίκης. Ανακτήθηκε από https://www.thessalonikiartsandculture.gr/thessaloniki/palia-thessaloniki/oi-agnostoi-donmedes-tis-thessalonikis/ (τελευταία πρόσβαση 29/11/20)
“Διαθέσαμε το Γενί Τζαμί για την τέλεση της προσευχής”. Ανακτήθηκε από https://www.newsbeast.gr/greece/arthro/568301/diathesame-to-geni-tzami-gia-tin-telesi-tis-proseuhis (τελευταία πρόσβαση 6/12/20)
